06: Servisu Seguransa Neébe Proteje & Promove Direitus Humanus

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 12:47 pm0

959

Hari modelu foun ba servisu seguransa sai nudar dezaﬁu bo’ot teb-tebes ba Timor- Leste. Dezaﬁu hirak ne’e mak hanesan harahun modelu uluk nian, li-liu iha tempu Indonesia, n’ebe forsa seguransa sai nudar instrumentu forsa nian no la sai hanesan instrumentu ida n’ebe atu tulun komunidadi, no sai nudar hahalok a’at nain ba direitus humanus, forsa ida ne’e mos mak la hakruk ba supremasia lei nian ka submete ba kontrolu sivil no mos la hetan ﬁar husi populasaun sira. Distinsaun kona ba k’nar husi forsa armada ho polisia iha tempu n’eba, hetan diﬁnisaun n’ebe la-diak, no forsa seguransa sira mos buras ba nafatin liu husi hahalok a’at tebes husi milisia bar-barak n’ebe kontrola ladiak, grupu no rede sel-seluk tan n’ebe ho sentimentu lealdadi no k’nar oin-oin. Militar iha dupla funsaun (dwifunsi) maka, la halo deit k’nar defeza no seguransa regular, maibe halo legitimasaun intervesasaun iha asuntu sosio politika. Timor-Oan nia Rezistensia dezenvolve politika n’ebe atu hanesan deit iha tinan 1975, bainhira hasai a’an husi pratika Portugues la-invove iha politika (apartidarismo) no nune’e liliu ba hamutuk ho partidu FRETILIN, to’o fali tempu ida n’ebe hanoin ida ne’e tenki soe tiha hodi hili ba politika imparsialidadi iha tinan sira 1980 nian.

Komisaun apoia teb-tebes governu ohin loron nian nia politika n’ebe hare’e liu kona ba atu dezenvolve politika ida n’ebe instrumentu seguransa proﬁsional neutru ida. Rekomendasaun hirak n’ebe tuir mai ne’e,iha hanoin ida katak atu hakbit modelu foun hodi nune’e protege duni direitus humanus iha Timor-Leste.

6.1 Politika Seguransa Neébe Simu Responsabilidade

Komisaun Rekomenda:

6.1.1

Halao programa edukasaun ida hodi nune’e haklean komunidadi nia kumpriensaun kona ba politika seguransa nian no k’nar iha Timor-Leste, tau limiti ba hahalok no responsabilidadi husi polisia no forsas armadas

6.1.2

Programa edukasaun ida ne’e hare’e liliu kona ba no esplika hanesan tuir mai ne’e:

>	Kontrolu demokratiku kona ba seguransa politika no servisu husi autoridadi sivil, (Presidenti, Gabineti no Parlamentu), hanesan ida n’ebe fo’o sai husi Konstituisaun.
>	Dever husi servisu seguransa atu kaer metin direitus humanus hodi nune’e kumpri duni supremasia lei n’ebe hakerek tiha-ona iha Konstituisaun no legislasaun.
>	Dever husi servisu seguransa no sira nia membrus hodi hadok a’an husi moris politika no la uza rekursu forsa seguransa ba tempu seida deit ba objetivu politiku hanesan mosu tiha-ona iha tempu uluk.
>	Servisu seguransa nia dever hodi kumpri tuir politika seguransa nasional, hanesan fo’o sai tiha-ona iha Parlamentu Nasional hodi nune’e garante (a) katak iha duni distinsaun n’ebe mo-mo’os kona ba knar; (b) katak la- iha proliferasaun ba agensia seguransa hanesan halo tiha-ona iha tmepu uluk; (c) katak la-iha estragu iha linha kordensaun n’ebe hamosu fali kompetisaun destrutivu iha agensia sira nia laran no abuzus hanesan iha tempu uluk; (d) katak la-iha politizasaun ba servisu seguransa hanesan akontese ona iha tempu uluk; e) katak seguransa nia orsamentu no bainhira atu sosa kilat no fahe kilat, Parlamentu Nasional tenki hare no aprova; no (f) katak sivil sira nia direitus humanus la hetan violasaun bainhira mosu krizi nasional (mak hanesan governu paralizadu tiha ka iha situasaun emergensia bainhira fo’o poder extra ba’a iha servisu seguransa) hanesan mosu ona iha tempu uluk.
>	Regulamentu kona ba kontrola polisia nia k’nar bainhira ba kaer ema,no publiku nia direitus iha situasaun hirak ne’e nia laran atu nune’e la-bele mosu-tan hahalok n’ebe kaer ema no dadur ema arbiru deit no abuzu potensial hirak n’ebe bele mosu sei la repete tan.
>	Lei n’ebe bele regula polisia nia komportamentu bainhira hasoru demostrasaun publika hodi garante katak violasaun seriu ba direitus humanus sei la repete tan hanesan mosu ona iha tempu uluk iha situasaun sira hanesan ne’e.