Tuir biban ida nee ha’u atan Dionisio Gusmao dos Reis Matins (Ni Gusmao) hakarak fo istoria badak kona ba ha’u nia testemunha ba demostrasaun 12 Novembru 1991 ne’ebé hala’o husi Igreja Motael to rate Santa Cruz.
Iha dadeer san nakukun iha loron Tersa feira, 12 Novembro 1991 oras tuku 5 dadeer, ha’u nia alin (agora Amo Jesuita) Pe. Plinio do Rosario Gusmao dos Reis Martins, fanu ha’u hodi haris ba misa nomos atu tuir demonstrasaun. Molok ami rua hader, ami nia inan hader uluk tiona hodi reza terco tamba nia hatene ha’u ho ha’u nia alin nomos juventude timor oan hotu sei ba tuir demostrasaun.
Ha’u haris hotu tia, ha’u foti ha’u nia kamizola mutin ida ne’ebé ha’u hetan husi ha’u nia bin Sandra haruka husi Bali. Kamisa mutin nee Hakerek “COM A PONTA DA MINHA BAYONETA MARCAREI NA HISTORIA FORMA DA MINHA LIBERTAÇÃO”. Tuir ha’u nia hatene kamizola nee so ema nain 2 deit mak hatais iha 12 Novembro 1991, neé maka ha’u ho ha’u nia belun diak naran Janio Lobato ou sempre bolu mau Mean.
Iha tuku 6 dadeer, ami nain 2 ho ha’u nia alin, ami hakak sai husu uma hodi ba sae BEMO. Ha’u nia alin lori mos ho nia TUNIKA mininos de Coro hodi ba Ajuda Misa. Nia hatais kamizola metan.
Iha misa 12 Novembru 1991 dadeer san, ha’u hare Francisco Dionisio – Maukuru ho ha’u nia alin sira nomos seluk tan mak ajuda misa. Iha misa nia laran nia laran hasoru amigo diak sira hanesan Uli bemori (matebian) ho nia Alin Marcio Ximenes Goncalves nomos belun sira seluk.
Kuandu misa sai e nomos rona lian sirene husi toga ida ne’ebé maun Filipe Rodrigues kaer, ha’u ho belun sira komesa hasae kamisa misa usa kamisa mutin iha laran, nomos hasai spanduk. Tuir dalan demostrasaun lao to iha SPORTEN nia oin (hanesan iha Fotografia kraik nee, ha’u ho kompaneiro matebian Remigio (mau Metan) koko atu trava demonstrasaun linha iha oin tamba linha iha oin halai lalais liu, ne’ebé linha demostrasaun kotu iha klaran. Intaun ami koko hapara hodi bele halai neneik itoan hodi hein malun sira husi kotuk.
Kuandu to iha Polsek (agora uma Kultura Indonesia), belun sira hanesan Batista – Vila verde, Gil Garnisun (Matebian) komesa hetan ona ameasa husi Polisia Indonesia timor oan naran ALAU.
Kuandu to iha Santa Cruz, Mana Joana Dias komesa hahu reza terco. Nia reza usa TOGA mean ida ne’ebé antes maun Filipe Rodrigues mak usa. Reza sidauk hotu, ha’u hakat ba sae muru santa cruz i ha’u hasoru ha’u nia belun diak naran Oldegario Miranda Branco (Neko) iha muru leten. Ami nain 2 sei koalia ba malun katak se mak mate agora intaun ursida kalan mai fo hatene. … anten barani tebes……..
Kuandu ABRI komesa halo tiruteyu ha’u ha’u lahetan ona ha’u nia belun Oldegario, ha’u haksoik ba muru kotuk hodi hein bainhira mak tiruteyu nee hotu… kuandu tiruteyu nee para itoan mak ha’u komesa halai edepois ha’u rona tiruteyu kontinua fali. Molok ha’u to iha mru santa cruz kotuk, ha’u rona ema ida bolu ha’u: “Ani, Ani,…… keta husik ha’u………” ha’u para I ha’u hare ba rai, ha’u nia belun Uli bemori mak toba hela iha rai.. nia hetan tiru iha liman nomos iha kabun…. Ha’u hakruk kaer nia ulun…… nia tanis…. Edepois ha’u foti nia husi liman los, tamba nia hetan tiru iha nia liman karuk… ha’u foti nia, tau nia liman los mai ha’u nia kabas hodi nia ba Pai nosso kotuk… tamba maluk barak mos tur subar iha neba hotu….. antes to iha maluk barak sira nee, ABRI hakilar ami haruka tur hotu ba rai…. I ha’u mos husik hela Uli toba hela baa rai… mas nia kondisaun ladun diak ona tamba nia ran sai barak ona…. ABRI sira iha Pai Nossa Kotuk, iha uma kiik ida tau ruin ba nee, hakilar ami haruka kumpul iha neba…. Ne’ebé ami mos hakruk lao (Jalan Katak) ba hamutuk ho sira ne’ebé iha neba tiona… antes tama grupo ha’u hetan belun Ajusti – Liquisa. Nia hetan tiru iha ain nomos kabas parte los iha kotuk…
Ha’u tur besik ho Apeu Kuluhun,.. ha’u hare nia ain ran sai barak tamba hetan tiru… iha momentu nee ha’u foin horon lolos ran nee nia is…. Ran is hanesan Besi Veruzin, hanesan mos kuandu ita futu manu manu kanek todan nia ran is… ha’u foti Apeu nia hena rohan hodi kesi tia ba nia ain tamba ran makas….
Ami sira hotu ABRI hasai ami nia kamisa.. ami isin molik hotu…. Balun ho deit ropa laran…
Iha momento ne’ebé ha’u nota katak, polisia Indonesia Timor oan sira laos hotu mak ladiak…. Mas iha ida naran Arnaldo Dos Reis (ami sei Parenti fali) nia tanis hare ema mate nomos kanek barak… nia la baku ema ida, e hamrik nomos dehan ba nia maluk polisia sira ses husi ami.. nia Polisia Brimob.
Ha’u hateke ba sorin kwana, ha’u nia belun Marcio Ximenes Gocalves – Bemori, ema lori ai farinha kain futun ida mak baku nia kotuk laran to ai tohar hotu… nia hakilar nomos tanis…. Husi kotuk ema lori ha’u ba, e ha’u hare belun Pedro – Kolmera ABRI sira tuku nia to monu ba rai, to bolu ni inan…. Sira tuku tia ha’u edepois haruka ha’u ba tur… ha’u foin mak tur ba rai, ha’u rona belun Simplicio – Azala, hakilar “kolega sira mai ajuda ha’u, Kolega sira mai ajuda ha’u” nia hakilar tamba polisia ALAU hit nia husi nia subar fatin iha rate sorin, nia hamrik edepois polisia ALAU sona nia ho bayoneta, nia monu ba rai edepois polisia ALAU foti fatuk boot tuda sae nia leten…. Kuandu nia bolu kolega sira atu ajuda nia, laiha ema ida husi ami atu ajuda nia… hotu2 tur hare deit tamba ABRI haleo ho kilat….mas to agora ha’u lahatene tamba sa mak Simplicio nein hetan kanek iha nia isin lolon, nia hetan fali kanek iha nia tilun deit….. milagre boot, so maromak, Simplicio ho polcia Alau deit mak hatene…….
Ikus liu iha santa cruz ABRI sira haruka ami forma hodi ba sae kareta HINO.. ha’u ho ha’u nia belun Janio Lobato – Mau mean, forma tutuir malun.. iha kareta laran tuir dalan ABRI sira lori kilat hun hosi hedi ba ami nia ulun…. Kuandu hedi ita nia ulun nia lian hanesan nu maran nakafera…. Moras ida halo nusa…….
Kuandu to ona POLWIL iha komoro, sira hatun ami ida-ida…. Ha’u ho ha’u nia belun Janio tutuir malun nafatin.. ami nia liman ema kesi hotu ba kotuk… ha’u nia belun Janio nia liman sira kesi hotu, ha’u nian liman 2 sira kesi ba kotuk ho ha’u nia sabuk Jambu – PSHT nian, momento nee sei ativa hela treino PSHT…. Sabuk nee ha’u lori hanesan biru, ….. ami nia liman kesi tiona ba kotuk mos, kuandu ami tun husi kareta, sira dehan “kamu brani lawan ia….” Sira haksoit ba mai hodi tebe ami…..
Iha sela laran ha’u tur hamutuk ho Januario Gomes ho nia aman, ida ne’ebé ABRI baku nia aman, nia oan tanis, baku nia oan, nia aman taniss….. tristi…. Ha’u mos hare belun hanesan Abreu Maliana, Anuku Fereira, Maun Nando – Ato Lekinawa, no sira seluk tan ha’u la hanoin ona…. Maun Nando – Ato Lekinawa hetan pangkada barak husi intel sira…. Sira baku nia bebeik tamba intel sira nee konyese maun Nando – Ato lekinawa tamba sira joga volley ball hamutuk bebeik… sira dehan ba nia “Nando, kamu ini, kita sering main volley bersama, tapi kamu GPK”. sira baku maun Nando – Ato lekinawa at liu tan kuandu iha bornal kiik, biru maun nando nia monu husi kalsa.. sira dehan ïni jimak kamu ia” maun Nando – Ato Lekinawa nonok deit, i sira kontinua baku maun Nando Ato – Lekinawa… liu tia nee lato oras 2 hanesan nee, intel Indonesia sira lori Maun Alexio Cobra mai hasoru ami, edepois sira husu ba Aleixo Cobra dehan “kenal orang2 ini tidak” maun Aleixo Cobra dehan “saya tidak kenal mereka semua”….. sira lori tia maun Aleixo Cobra ba tia, sira lori fali Abobi – Matadoro mai, edepois sira husi “kamu kenal mereka tidak? Abobi – Matadoro hatan “saya tidak kenal mereka satu pun”…. Maun Aleixo ho Abobi – Matadoro, ABRI sira kaer edepois de akontesemento 28 Otubru 1991 kuandu Sebastiao Gomes mate…
Molok atu nakaras, Polisia Indonesia ida ema Bali Naran I Gede Reseken, mai hasae ha’u iha sela boot nee lori ha’u ba tau fali iha sela kiik hamutuk ho Sr. Bonifacio Magno (matebian)… Polisia Indonesia Balinese nee dehan katak, iha intel sira atu mai hasai ha’u iha kalan tamba ha’u Xanana nia Subrinho, nemak nia muda tia ha’u ba sela kiik… laos ida nee deit, mas nia mos kalan boot hasai ha’u husi sela kiik nee lori fila ha’u ba hatun iha Bairo Pite… ema nee mos laran diak tebes….
Kuandu ha’u to iha uma, ha’u nia mae, sidauk toba nia reza teco hela iha nia kuartu laran…. Ha’u husu nia katak ha’u nia alin Plinio fila ona mai uma ona ka sidauk?? Nia dehan maromak tulun nia fila tioan mai uluk,,,, ami hein hela o……
Mak nee deit ha’u nia testamunha iha Demostrasaun 12 Novembro 1991 husi Motael to Santa Cruz, no toó fali Polwil I fila fali mai uma Baio Pite.
Obrigado barak ba ita boot sira nia tempo hodi lee testimunha badak nee….
(Hakerek nain: DEONISIO GUSMÃO DOS REIS MARTINS (NI GUSMÃO) Sobrevivente 12 Novembru – Juventude Lorico Asuwa’in)
