Dili – (13 Dezembru 2025), Centro Nacional Chega!I.P servisu hamutuk ho Ministeriu Edukasaun (ME) no INFORDEPE (Instituto Nacional de Formação de Docentes e Profissionais da Educação de Timor-Leste) fo formasaun ba Profesor (manorin) sira hamutuk na’in 43 hosi eskola Ensinu Baziku Segundu Siklu (20 siklu) iha Munisipiu 12. Formasaun ne’e la’o durante loron 5 hahu (9-13) ho tema “Formação de História Direitos Humanos para Professores do Ensino Básico 20 Ciclo”.
Formasaun ne’e kompleta ho atividade sira mak hanesan, aprezentasaun materia, diskusaun no vizita sitíu istóriku sira iha Munisipiu Dili inklui vizita Muzeu Chega! hodi haree ezibisaun sira, graffiti no sela nakukun ne’ebé iha tempu pasadu uza ba detensaun, torturasaun no violasaun direitus umanus oin-oin ba Timoroan sira.
Iha diskursu abertura, Diretór Ezekutivu Centro Nacional Chega!I.P, Hugo Maria Fernandes destaka importanisa hosi formasaun ne’ebé fo ba profesor (manorin) sira mai hosi eskola Ensinu Baziku Segundu Siklu (20 siklu) iha Munisipiu 12.
Nia hatutan, formasaun ba Profesor (manorin) sira ne’e importante tanba materia sira ne’ebé profesor sira aprende mai hosi relatóriu Chega! tanba relatóriu Chega! ko’alia kona-ba istória pasadu nian kona-ba prosesu luta ba ukun rasik-an hahu hosi 1974-1999.
“Istória labele de’it ida manan nian, istória tenke kobre parte hotu-hotu ne’ebé mak involve iha konflitu naruk. Hatene kona-ba razaun tanbasa mak eventu ida akontese. Ida ne’e mak hanesan ita boot sira manorin, ne’ebé mak tenke iha koñesimentu ida klean, koñesimentu ida di’ak para depois bele introduz istória ne’e ho did’ak,”, dehan Diretór iha diskursu abertura formasaun ne’ebé hala’o iha Salaun Konferensia Centro Chega!I.P, Antigo Comarca Balide.
Memória ne’e lolos mak fundamentu ba istória. Istória ne’e istóriadór sira mak hatene, maibé ema idak-idak iha ninia direitu atu ko’alia kona-ba nia memória. Entaun, memória ne’e ema idak-idak nia esperensia. Normalmente istória ne’e hari’i hosi memória barak. Memória ne’e ida ne’e nian, tiu ida ne’e nian no ida seluk nian, depois istóriadór sira rona hotu halo analiza no halo kontestasaun i depois mak sai istória.
Agora ita nia juventude sira barak asesu Medi Sosial, Facebook, Youtobe, Tiktok. Entaun sira fasil aprende istória hosi Media Sosial sira ne’e. Istória sira ne’e la’os istória ne’ebé mak puramente verdade lolos tanba idak-idak konta ninian. Entaun, ita boot sira (Profesor) nia knar ne’e sai todan liu tan tanba ita deskute ho estudante sira atu esplika lolos ba sira versaun ida nia rona ne’e oinsa kompara ho sa mak dokumentasaun rejistu ofisial estadu nian.
Istória ne’e la’os aprende de’it maibé ita tenke sente orgullu tanba ita mai hosi lala’ok sira ne’ebé mak naksalak barak, ita ho ita oho malu, ita ho ita dadur malu iha ai laran, mosu mos dezentendementu barak iha ailaran. Aprende hosi naksalak sira ne’e para labele akontese tan.
“Ami iha ne’e prepara de’it materia no fo formasaun maibé ita boot sira mak loron-loron interasaun direitamente ho estudante sira iha ita boot sira nia klase, todan ida ne’e, atu forma timoroan ida ser orgullu nu’udar timorense ba istória ne’ebé nia inan, nia aman, nia avo no beiala rai hela” nia esplika.
Profesora EBF Primeiru no Segundu Siklu Maubise, Olandina Tilman Bareto dehan, formasaun ne’ebé fo pertinente tebes tanba bele hetan esperensia foun. Formasaun ne’e diak no kapas liu. Formasaun durante loron 5 buat foun ba sira aprende mak abilidade sekulu 21 ho ninia aproximasaun ne’e ba estudante sira.
“Hau sente kontente ho formasaun ne’e tanba formasaun ne’e di‘ak tebes tanba iha teoria no pratika. Iha pratika nian Centro Chega! lori ami ba vizita sitíu istoriku sira iha kapital Dili hala’o mos vizita ba Muzeu Chega! liu-liu sela nakukun ami tama ba sela laran hau sente hau nia mataben tun tanba buat ne’e soke tebes tanba rona istória katak iha sela laran kastigu ema nain 30 liu” dehan Olandina.
Profesor EBC Primeiru no Segundu Siklu Metinaro, Domingos Soares hateten, formasaun ne’ebé mak Centro Chega!I.P fo ne’e di’ak no kapas tebes, liu hosi formasaun ne’e hetan esperensia barak liu-liu kona-ba abilidade sekulu 21 nian ne’ebé mak estudante sira sai sentru ba aprendisajen.
Nia hatutan, abilidade sekulu 21 uza metodolojia hanorin ho aproximasaun ba estudante sira oinsa mak enkoraje estudante sira aprende istória no mos oinsa estudante sira bele aprende istória ho di’ak ho faktus istória no evidensia ne’ebé mak nasaun rasik iha.
Media Chega!.
