05: Proteje & Promove DH Atraves Instituisaun Hirak Neébe Efetivu

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 14:55 pm0

1665

5.3 Judisiariu Neébe Efetivu

Sistema judisial n’ebe independenti no funsional, ne’e esensial atu garante supremasia lei iha Timor-Leste. Duranti okupasaun Indonesio, sistema judisial hetan estragu makas teb-tebes. Judisiariu nia independensia hetan kompromisu husi governu nia politika, no sistema judisial falha tebes atu protege akuzadu sira nia direitus humanus n’ebe baziku liu husi prosesu n’ebe iha. Ho hahalok hirak ne’e, fo’o kontribuisaun substansialmente ba kultura impunidadi nian, hahalok hasoru lei no nune’e sai fali kauza ba’a violasaun Direitus Humanus.

Rezultadu ida husi esperiensia sira ne’e, mak ema Timor-Oan barak la laran metin ba’a sistema judisial. Sira hatene katak sistema ne’e duranti periudu Komisaun nian mandatu, a’at tebes, la fo’o asesu ba ema hotu no hetan inﬂunesia politika makas. Ne’e sai nudar dezaﬁu bo’ot ba dezenvolvimentu sistema judisial foun.

Sistema judisial n’ebe justu, professional, efetivu no fo’o asesu ba ema hotu, sai nudar fatuk inan ba esforsu atu hari’i supremasia lei iha Timor-Leste. Esperiensia hatudu katak povu nia direitus, bele protege deit bainhira iha dalan efetivu ruma atu lori ema hirak n’ebe iha poder, ba hatan iha lei nia oin. Karik la-iha responsabilidadi ida ne’e, mak protesaun ba direitus humanus sai imposivel. Dezenvolvimentu ba’a sistema judisial n’ebe forti, independenti iha Timor-Leste, sai nudar aii-rin fundamental ida ba’a ita nia demokrasia foun. Nune’e mak tenki fo’o prioridadi n’ebe lolo’os hanesan osan no politika.

Komisaun Rekomenda:

5.3.1

Governu ﬁnaliza formulasaun kona Kodigu Penal no Prosedimentu Kodigu Kriminal, hodi hatama mos formulasaun lolo’os kona ba krimi hasoru humanidadi no krimi funu nian.

5.3.2

Hola medidas hotu n’ebe presiza atu nune’e garante independensia judisiaria nian tau iha ninia fatin, inkluindu:

>	Autonomia administrativu ba Prokurador Geral nia eskrioriu no ba tribunal, nune’e mos dezenvolve makanismu preparasaun judisial no dezenvolve fatin permanenti eskritoriu ba judisiariu n’ebe la dait ba’a presaun politika.
>	Prioridadi ba programa edukasaun ho treinu sustentavel ba juizes TimorOan sira.
>	Dezenvolve dalan karreira ba juiz sira, inkluindu sistema remunerasaun ida no estatus permanenti, atu nune’e diminui risku korupsaun no diminui presaun politika ba juizes sira.
>	Liu husi hari’i legislasaun ka dezenvolve sistema supervizaun n’ebe independenti.

5.3.3

Asesu ba sistema judisial ba sidadaun Timor-Oan sira hetan garantia husi:

>	Garante katak iha numeru juiz Timor-Oan n’ebe suﬁsienti, no iha universidadi n’ebe eskola kona ba lei no rekursu sel-seluk tan ho nível n’ebe diak existi.
>	Garante katak iha numeru lolo’os funsionariu n’ebe treinadu iha área judisiaria administrativu, atu nune’e suporta tribunal nia servisu.
>	Garante katak tribunal halao bei-beik nia k’nar iha distritu sira.
>	Garante katak sidadaun Timor-Oan sira n’ebe mai iha tribunal, iha duni asesu hodi tulun sira iha prosesu tribunal, ho lian ka dialetu n’ebe sira koalia.
>	Garante independensia husi estadu nia prokuradoria.
>	Fo’o rekursu n’ebe lolo’os ba advogadu sira, nune’e mos fo’o servisu apoiu para-legal, hodi nune’e garante ba sidadaun Timor-Oan sira, akuzadus no vitima sira, bele kompriende duni sistema judisiarui no sistema legal.
>	Garante ba ema hirak n’ebe polisia ba kaer atu nune’e sira sei lori ba tribunal iha periudu ka tempu n’ebe deﬁni tiha ona, no katak tribunal bele tama iha klaran ho tempu n’ebe badak hodi garante ida ne’e.

5.3.4

Hametin sistema hodi halo revizaun ba lei, hodi nune’e bele buka atu hakbit iha sistema nia laran, nivel legal internasional n’ebe as tebes.

5.3.5

Governu garante katak sistema judisial iha rekursu n’ebe kompletu atu halao duni nia k’nar n’ebe importanti tuir fo’o prioridadi makas husi orsamentu nasional.

5.3.6

Nasoens Unidas no komunidadi Internasional fo’o nafatin apoiu kona ba dezenvolvimentu no halo makas tan sistema legal no judisial iha Timor-Leste, hodi nune’e garante responsabilidadi iha lei nia oin.