(Hakerek nain: DEONISIO GUSMÃO DOS REIS MARTINS (NI GUSMÃO) Sobrevivente 12 Novembru – Juventude Lorico Asuwa’in).

Tuir biban ida ne’e ha’u atan Dionisio Gusmão dos Reis Matins (Ni Gusmao) hakarak fó istória badak kona-ba ha’u nia testemuña ba demostrasaun 12 Novembru 1991 ne’ebé hala’o husi Igreja Motael to’o rate Santa Cruz.

Iha dadeer-san nakukun iha loron Tersa-feira, 12 Novembru 1991 oras tuku 5 dadeer, ha’u nia alin (agora Amo Jesuita) Pe. Plinio do Rosario Gusmão dos Reis Martins, fanu ha’u hodi haris ba misa nomos atu tuir demonstrasaun. Molok ami rua hadeer, ami nia inan hadeer uluk tiha ona hodi reza tersu tanba nia hatene ha’u ho ha’u nia alin nomos juventude Timoroan hotu sei ba tuir demostrasaun.

Ha’u haris hotu tiha, ha’u foti ha’u nia kamizola mutin ida ne’ebé ha’u hetan husi ha’u nia bin Sandra haruka husi Bali. Kamisa mutin ne’e hakerek “COM A PONTA DA MINHA BAYONETA MARCAREI NA HISTORIA FORMA DA MINHA LIBERTAÇÃO”. Tuir ha’u nia hatene kamizola ne’e so ema nain 2 de’it mak hatais iha 12 Novembru 1991, ne’e maka ha’u ho ha’u nia belun di’ak naran Janio Lobato ou sempre bolu Mau Mean.

Iha tuku 6 dadeer, ami na’in 2 ho ha’u nia alin, ami hakakt sai husu uma hodi ba sa’e BEMO. Ha’u nia alin lori mos ho nia TUNIKA mininos de Coro hodi ba Ajuda Misa. Nia hatais kamizola metan.

Iha misa 12 Novembru 1991 dadeer san, ha’u hare Francisco Dionisio – Maukuru ho ha’u nia alin sira nomos seluk tan mak ajuda misa. Iha misa nia laran nia hasoru amigo di’ak sira hanesan Uli bemori (matebian) ho nia Alin Marcio Ximenes Goncalves nomos belun sira seluk.
Kuandu misa sai e nomos rona lian sirene husi toga ida ne’ebé maun Filipe Rodrigues kaer, ha’u ho belun sira komesa hasa’e kamisa misa usa kamisa mutin iha laran, nomos hasai spanduk. Tuir dalan demostrasaun la’o to’o iha SPORTEN nia oin (hanesan iha Fotografia kraik ne’e, ha’u ho kompaneiru matebian Remigio (Mau Metan) koko atu trava demonstrasaun liña iha oin tanba liña iha oin halai lalais liu, ne’ebé liña demostrasaun kotu iha klaran. Entaun ami koko hapara hodi bele halai neneik uitoan hodi hein maluk sira husi kotuk.

Kuandu to’o iha Polsek (agora uma Kultura Indonézia), belun sira hanesan Batista – Vila verde, Gil Garnisun (Matebian) komesa hetan ona ameasa husi Polisia Indonézia Timoroan naran ALAU.

Kuandu to’o iha Santa Cruz, Mana Joana Dias komesa hahú reza tersu. Nia reza usa TOGA mean ida ne’ebé antes maun Filipe Rodrigues mak uza. Reza seidauk hotu, ha’u hakat ba sa’e muru Santa Cruz i ha’u hasoru ha’u nia belun di’ak naran Oldegario Miranda Branco (Neko) iha muru leten. Ami na’in 2 sei ko’alia ba malun katak see mak mate agora entaun orsida kalan mai fó hatene. … aten berani tebes……..

Kuandu ABRI komesa halo tiru, ha’u lahetan ona ha’u nia belun Oldegario, ha’u haksoik ba muru kotuk hodi hein bainhira mak tiru ne’e hotu… kuandu tiru ne’e para uitoan mak ha’u komesa halai depois ha’u rona tiru kontinua fali. Molok ha’u to’o iha moru Santa Cruz kotuk, ha’u rona ema ida bolu ha’u: “Ani, Ani,…… keta husik ha’u………” ha’u para no ha’u haree ba rai, ha’u nia belun Uli Bemori mak toba hela iha rai.. nia hetan tiru iha liman nomos iha kabun…. Ha’u hakruk kaer nia ulun…… nia tanis…. depois ha’u foti nia husi liman loos, tanba nia hetan tiru iha nia liman karuk… ha’u foti nia, tau nia liman loos mai ha’u nia kabaas hodi nia ba Pai Nosso kotuk… tanba maluk barak mos tuur subar iha ne’ebá hotu….. antes to’o iha maluk barak sira ne’e, ABRI hakilar ami haruka tuur hotu ba rai…. no ha’u mos husik hela Uli toba hela ba rai… mas nia kondisaun laduun di’ak ona tanba nia ran sai barak ona…. ABRI sira iha Pai Nosso Kotuk, iha uma kiik ida tau ruin ba ne’e, hakilar ami haruka kumpul iha ne’ebá…. ne’ebé ami mos hakruk la’o (Jalan Katak) ba hamutuk ho sira ne’ebé iha ne’ebá tiha ona… antes tama grupo ha’u hetan belun Ajusti – Liquiça. Nia hetan tiru iha ain nomos kabaas parte loos iha kotuk…
Ha’u tuur besik ho Apeu Kuluhun,.. ha’u hare nia ain ran sai barak tamba hetan tiru… iha momentu ne’e ha’u foin horon lolos ran ne’e nia iis…. Ran iis hanesan Besi feruzin, hanesan mos kuandu ita futu manu, manu kanek todan nia ran iis… ha’u foti Apeu nia hena rohan hodi kesi tiha ba nia ain tanba ran makaas….

Ami sira hotu ABRI hasai ami nia kamisa.. ami isin molik hotu…. Balun ho de’it ropa laran…
Iha momentu ne’ebé ha’u nota katak, polisia Indonézia Timoroan sira la’ós hotu mak ladi’ak…. mas iha ida naran Arnaldo dos Reis (ami sei Parenti fali) nia tanis haree ema mate nomos kanek barak… nia la baku ema ida, e hamriik nomos dehan ba nia maluk polisia sira ses husi ami.. nia Polisia Brimob.
Ha’u hateke ba sorin kuana, ha’u nia belun Marcio Ximenes Gocalves – Bemori, ema lori ai-farinña kain futun ida mak baku nia kotuk laran to’o ai tohar hotu… nia hakilar nomos tanis…. husi kotuk ema lori ha’u ba, e ha’u hare belun Pedro – Kolmera ABRI sira tuku nia to’o monu ba rai, to’o bolu nia inan…. Sira tuku tiha ha’u depois haruka ha’u ba tuur… ha’u foin mak tuur ba rai, ha’u rona belun Simplicio – Azala, hakilar “kolega sira mai ajuda ha’u, Kolega sira mai ajuda ha’u” nia hakilar tanba polisia ALAU hiit nia husi nia subar fatin iha rate sorin, nia hamrik depois polisia ALAU sona nia ho bayoneta, nia monu ba rai depois polisia ALAU foti fatuk boot tuda sa’e nia leten…. Kuandu nia bolu kolega sira atu ajuda nia, laiha ema ida husi ami atu ajuda nia… hotu2 tuur hare de’it tanba ABRI haleu ho kilat….mas to’o agora ha’u lahatene tamba sa mak Simplicio nein hetan kanek iha nia isin lolon, nia hetan fali kanek iha nia tilun de’it…..milagre boot, so Maromak, Simplicio ho polisia Alau de’it mak hatene…….

Ikus liu iha Santa Cruz ABRI sira haruka ami forma hodi ba sa’e karreta HINO.. ha’u ho ha’u nia belun Janio Lobato – Mau Mean, forma tuituir malun.. iha karreta laran tuir dalan ABRI sira lori kilat huun hosi hedi ba ami nia ulun…. Kuandu hedi ita nia ulun nia lian hanesan nuu maran nakafera…. Moras ida halo nusa…….

Kuandu to’o ona POLWIL iha Comoro, sira hatun ami ida-ida…. Ha’u ho ha’u nia belun Janio tuituir malun nafatin.. ami nia liman ema kesi hotu ba kotuk… ha’u nia belun Janio nia liman sira kesi hotu, ha’u nian liman 2 sira kesi ba kotuk ho ha’u nia sabuk Jambu – PSHT nian, momentu ne’e sei ativa hela treinu PSHT…. Sabuk ne’e ha’u lori hanesan biru, ….. ami nia liman kesi tiha ona ba kotuk mos, kuandu ami tuun husi karreta, sira dehan “kamu brani lawan ia….” Sira haksoit ba mai hodi tebe ami…..
Iha sela laran ha’u tuur hamutuk ho Januario Gomes ho nia aman, ida ne’ebé ABRI baku nia aman, nia oan tanis, baku nia oan, nia aman taniss….. triste…. Ha’u mos haree belun hanesan Abreu Maliana, Anuku Fereira, Maun Nando – Ato Lekinawa, no sira seluk tan ha’u la hanoin ona…. Maun Nando – Ato Lekinawa hetan pangkada barak husi intel sira…. Sira baku nia bebeik tanba intel sira ne’e koñese maun Nando – Ato Lekinawa tanba sira joga volley ball hamutuk bebeik… sira dehan ba nia “Nando, kamu ini, kita sering main volley bersama, tapi kamu GPK”. Sira baku maun Nando – Ato lekinawa aat liu tan kuandu iha bornal kiik, biru maun Nando nia monu husi kalsa.. sira dehan “ïni jimak kamu ia” maun Nando – Ato Lekinawa nonok de’it, i sira kontinua baku maun Nando Ato – Lekinawa… liu tiha ne’e lato’o oras 2 hanesan ne’e, intel Indonézia sira lori Maun Alexio Cobra mai hasoru ami, depois sira husu ba Aleixo Cobra dehan “kenal orang2 ini tidak” maun Aleixo Cobra dehan “saya tidak kenal mereka semua”….. sira lori tiha maun Aleixo Cobra ba tiha, sira lori fali Abobi – Matadoro mai, edepois sira husi “kamu kenal mereka tidak? Abobi – Matadoro hatan “saya tidak kenal mereka satu pun”…. Maun Aleixo ho Abobi – Matadoro, ABRI sira kaer depois de akontesementu 28 Outubru 1991 kuandu Sebastião Gomes mate…

Molok atu nakaras, Polisia Indonézia ida ema Bali Naran I Gede Reseken, mai hasa’e ha’u iha sela boot ne’e lori ha’u ba tau fali iha sela kiik hamutuk ho Sr. Bonifacio Magno (matebian)… Polisia Indonézia Balinese ne’e dehan katak, iha intel sira atu mai hasai ha’u iha kalan tanba ha’u Xanana nia subriñu, ne’e mak nia muda tiha ha’u ba sela kiik… la’ós ida ne’e de’it, mas nia mos kalan boot hasai ha’u husi sela kiik ne’e lori fila ha’u ba hatun iha Bairo Pite… ema ne’e mos laran di’ak tebes….
Kuandu ha’u to’o iha uma, ha’u nia mae, seidauk toba nia reza tersu hela iha nia kuartu laran…. Ha’u husu nia katak ha’u nia alin Plinio fila ona mai uma ona ka sidauk?? Nia dehan Maromak tulun nia fila tiha oan mai uluk…ami hein hela o…

Mak ne’e de’it ha’u nia testamuña iha Demostrasaun 12 Novembru 1991 husi Motael to’o Santa Cruz, no to’o fali Polwil  e fila fali mai uma Baio Pite.

Obrigadu barak ba ita boot sira nia tempu hodi lee testamunña badak ne’e…