12.5 Rekonsiliasaun

Komisaun fiar katak rekonsiliasaun ba tempu naruk la-bele hetan karik la hari’i lia lo’os, buka justisa, no halo reparasaun ba vitima sira. Reparasaun presiza tebes atu hakbit fali vitima sira nia dignidadi no halo reparasaun n’ebe halo naksobu tiha-ona relasaun uha ita nia sosiedade nia laran. Iha Timor-Leste nia kultura, iha buat ida naran “kasu sala” – prosesu mediasaun tradisional ida n’ebe resolve kona ba se’e maka halo sala ba se’e no konpensasaun seida lo’os mak tenki fo’o ba ema n’ebe hetan hahalok a’at – ida ne’e hatur baze ka fundasaun ba rekonsiliasaun iha komunidadi no atu hari’i dame. Nune’e mos, bainhira rekonhese tiha vitima sira nia terus liu husi reparasaun ne’e sai nudar fatuk inan ida ba rekonsiliasaun n’ebe naruk iha nasaun ida n’ebe liu husi experiensia violensia iha tinan 20 resin nia laran.

12.6 Prinsipiu n’ebe orientasaun nian ba’a programa reparasaun iha Timor-Leste

Prinsipius sira tuir mai ne’e sei asisti atu dezenvolve programa reparasaun ida n’ebe efektivu ba’a vitima sira n’ebe vulneravel liu kona ba violasaoens direitus humanus nian iha Timor-Leste:

Fizibilidadi (Pratikalidadi)

Timor-Leste hanesan nasaun foun ida iha faze inisial dezenvolvimentu nian hasoru difikuldades barak. Atu iha fizibilidade iha kontestu ida ne’e nia laran, programa reparasaun ida ne’e tenki seletivu no hare’e liliu kona ba nesesidades n’ebe urgenti liu kona ba sira n’ebe vulneravel liu no, iha n’ebe bele, fo’o resposta  coletivu n’ebe folin ladun makas no kriativu.

Asesibilidadi

Tenki tau matan didiak atu bele laran metin katak vitima sira n’ebe oras ne’e hetan susar lao’os deit tanba konsekuensia maibe tanba sira nia experiensia no mos tanba nia izolamentu, la hetan informasaun no meius transporte,liliu sira n’ebe hela iha areas rurais.

Hakbit

Programa ida ne’e tuir lo’os tenki hakbit sira ne’eb’e hetan terus tanba violasaun direitus humanus n’ebe grave atu sira bele kontrola rasik sira nia moris no kore a’an husi limitasaun pratika no psikolojiku no vitima nia sentimentu emosional. Bainhira fo’o tulun rehabilitasaun no medidas reparasaun seluk tan diak liu se karik uza dalan hakbesik atu hakbit nian ida n’ebe hare’e liliu ba vitima sira no bazeadu ba’a komunidade.

Géneru

Programa ne’e tenki hanoin kona ba diferensa iha gender tanba konflitu iha Timor- Leste afeta mane no feto oin sel-seluk. Mane no feto sira lao’os liu deit husi experiensia oioin kona ba violasoens direitus humanus nian iha konflitu nia laran, maibe sata dalan oioin atu hakman impaktu kona ba violensia hirak ne’e. Mane barak liu mak sai nudar alvu vitima kona ba detensaun, tortura, oho no lori lakon. Maibe, bainhira feto sira sai vitima kona ba detensaun, tortura no violasaun seluk tan, sira terus makas liu iha violasaun seksual no sei hetan diskriminasaun nafatin hanesan vitimas. Feto sira mos terus bainhira sira nia laen, oan mane, aman, no membrus seluk tan husi sira nia familia hetan violasaun direitus humanus. Sira mak sai nudar responsavel atu tau matan ba sira nia familia, sai responsavel ba hirak n’ebe moras no kanek, no servisu hodi fo’o han sira nia oan no dependentes seluk tan bainhira hirak n’ebe tenki fo’o han familia hirak ne’e mos ema lori ba dadur, lori lakon tiha, oho ka aleija tiha. Sira mos sai vulneravel makas liu tan ba violensia seksual bainhira sira nia “protetor” tradisional familia nian la-iha. Pelu menus 50% husi rekursus programa ida ne’e nian tenki aloka ba’a iha feto benefisiarias sira.

Halo Prioridadi Bazeadu ba Nesesidadi

Programa ne’e tenki hare’e mos ba’a sira n’ebe mak presiza tebes apoiu tanba hetan violasoens iha tempu uluk. Programa reparasaun ida deit la-bele rezolve nesesidadi husi ema hot-hotu n’ebe terus husi konflitu iha Timor-Leste nia laran no mos programa reparasaun ne’e la-iha intensaun atu tama fali iha dezenvolvimentu nasional ba tempu naruk nia fatin, nia rasik nudar objetivu bo’ot ida husi Timor nia estadu rasik.

12.7 Programa reparasaun

Objetivu prinsipal husi eskema reparasaun ida ne’e mak atu asisti vitima sira n’ebe vulneravel  husi violasoens  bo’ot ba direitus  humanus,  tuir kapasidade  kona ba Komiasaun nia mandatu, liu husi halo reparasaun, to’o iha n’ebe bele, estragu n’ebe iha sira nia moris n’ebe mosu husi violensia liu husi servisu sosial no simboliku no medidas koletivas.

Rehabilitasaun

Rehabilitasaun ba vitima sira tenki inklui kuidadus médikus no psiko-sosial. Iha n’ebe maka Governu no sosiedadi sivil fo’o tiha ona tulun ba komunidadi sira, programa ida ne’e tenki suporta vitima sira hetan asesu ba tulun hirak ne’e, fo’o mos apoiu ba ema hirak n’ebe fo’o tulun rekursus balu tan atu nune’e to’o duni ba benefisiariu sira no garante mos kualidadi fo’o tulun n’ebe diak, liu husi monitorizasaun no fo’o sira nia reasaun ba tulun n’ebe fo.

Medidas Koletivas

Programa ne’e mos tenki fo’o laran metin katak rehabilitasaun ne’e halao duni iha kontextu komunidadi nia fatin. Ida ne’e hatete katak medida koletiva ba reparasaun tenki dezenvolve ona atu nune’e garante rehabilitasaun ba vitimas violasaun direitus humanus nian bele halao iha kontextu no hamutuk ho sira nia komunidadi. Kria kanal espesial ida atu nune’e komunidadi  ka grupus vitima sira bele husu tulun kona asistensia hirak hanesan ida ne’e. Medida hirak ne’e tenki determina liu husi konsultasaun ho vitima sira no bele hola forma rekonhesimentu sinboliku, hanesan hatete iha karaik ne’e, no/ka apoiu material ba atividadi ka ba buat hirak n’ebe identifika husi vitima sira hamutuk.

Medida Simboliku

Medidas simbolikus, n’ebe dezenvolve bainhira halo konsultasaun ho vitima sira, bele inklui mos memorializasaun, serimonia komemorasaun nian, ke’e fali mate isin no hakoi fila fali ka halo marka ida no honra ba rate bo’ot hirak n’ebe hakoi ema barak. Medidas simbolikus atu fo’o honra ba vitima husi hahalok a’at tempu uluk, hametin kompromisu sosial atu simu hasoru hahalok a’at hirak ne’e atu nune’e la repete tan, buat sirak ne’e edukativu no promove rekonsiliasaun.