Komisaun husu makas ba Timor-Leste nia Governu atu implementa programa reparasaun ida ba vitima hirak n’ebe fraku ka la-iha k’bit tanba violasaun direitus humanus.

Timor-Oan hot-hotu hetan buat-ruma kona ba terus no sai vitima husi konflitu ne’e oin-sa lo’os deit. Maibe, bainhira Komisaun ne’e kontaktu ho komunidadi barak hafoin hatene didiak katak sira n’ebe iha ita nia klaran n’ebe sei terus lor-loron tanba konsekuensia konflitu nian no mos sira nia oan n’ebe sei hetan desvantagen, sira nia aman sira hanoin katak ida ne’e mos konsekuensia tanba sira sai tiha vitima. Hanesan mos sira n’ebe moris iha kiak teb-tebes nia laran, aleijadu, ka, sira n’ebe – tanba ema la-kompriende – ema hakribi ka deskrimina sira husi sira nia komunidade. Ita hot- hotu vitima maibe vitima hot-hotu la-hanesan. Ita tenki rekonhese realidade ida ne’e no fo’o liman ba’a sira n’ebe fraku no presiza liu.

Komisaun fiar katak rekomendasaun ida ne’e konsistente ho:

Programa reparasoens nian sei fo’o laran metin katak:

12.2 Saida mak Reparasaun?

Duranti periudu n’ebe halao ninia servisu, Komisaun defini reparasaun nudar medida atu hadiak fali estragu n’ebe vitima sira hetan kona ba abuzus direitus humanus, inkluindu  rehabilitasaun,  restituisaun, kompensasaun,  rekonhesimentu  kona ba akontesimentu lolo’os n’ebe mosu, no garantia katak violasaun hirak ne’e sei la repete tan. Reparasoens bele hetan forma hanesan medida n’ebe halo ba ema ida-idak ka, koletivamente, ba grupus vitimas nian.

Komisaun tau reparasoens iha direitus humanus nia kuadru de servisu n’ebe inklui mos komponentes  esensial tolu (3) n’ebe la bele troka malu: lia lo’os, justisa, no reparasaun.

Formas balun konaba reparasaun:

12.3 Baze Legal no Moral ba Reparasaun

Iha ninia investigasaun ba violasaun direitus humanus iha tempu uluk Komisaun rona vitima n’ebe hetan violasaun husi distritu hot-hotu iha nasaun ne’e nia laran, n’ebe hetan terus husi parte hot-hotu konflitu nian. Ba sira barak n’ebe liu husi violasoens sira nia moris ne’e muda makas tebes. Rihun ba rihun n’ebe mate tanba violasoens direitus humanus hirak ne’e husik hela sira nia familia sira ba kotuk. Familia barak mak to’o oras ne’e sei buka nafatin ema hirak n’ebe sira hadomi n’ebe seidauk hetan. Sei iha sobreviventi rihun barak husi estragu seksual, tortura no violasaun bo’ot direitus humanus seluk tan n’ebe sei terus nafatin husi violasoens hirak ne’e nia konsekuensias iha sira nia moris lor-loron.

Bainhira  Komisaun  rona  sobreviventi  sira,  Iha audiensias  no wokshop  ka fo’o deklarasaun no entrevistas nia laran, Komisaun impresionadu tebes husi buat simples tebes n’ebe sobreviventi sira buka atu hetan. Sira barak duni maka husu ba Komisaun katak sira hakarak hetan responsabilidade ruma husi hahalok a’at nain sira, no asistensia simples deit atu tulun sira no sira nia oan atu partisipa iha moris n’ebe hanesan iha Timor-Leste demokratiku n’ebe foin mak hari. Ba sira barak, partisipasaun ne’e susar tanba sira sei terus husi susar makas tanba violasaun n’ebe ema halo ba sira.

Bainhira Timor-Leste buka daudauk atu hari’i nia a’an hanesan nasaun n’ebe moris iha demokrasia foun nia laran bazeadu ba lei nia supremasia no respeitu ba direitus humanus, iha duni obrigasaun moral klean ida tebes atu lolo liman hodi fo’o tulun ba’a ita nia maun alin no inan feton sira n’ebe sei luta hela atu partisipa iha moris foun ida ne’e. Ita nia nasaun nia valor sei sukat tuir ita nia hahalok kona ba ida ne’e, lao’os deit husi ita nia lei foun no lider sira nia lia fuan.

Nune’e mos, nudar Nasoens Unidas nia membru ida, Timor-Leste komete a’an atu kaer iha leten liu, respeita no halo makas tan direitus humanus no padraun ba’a leis humanitarius. Ida ne’e inklui prinsipiu atu garante solusoens n’ebe apropriadu no reparasaun ba vitimas husi violasoens direitus humaus, nudar fo’o sai ona iha ONU nia Prinsipius no Linhas de Orientasaun, n’ebe koalia kona ba Direitu ba Solusaun no Reparasaun ba Vitimas husi Violasoens ba Direitus Humanus Internaional no Lei Humanitariu.

Kontestu Timor-Leste

Husi ninia investigasaun, Komisaun hetan katak parte hot-hotu husi konflitu ne’e mak responsavel kona ba komete violasoens direitus humanus. Duranti Komisaun nia Audiensia Publika Nasional kona ba Konflitu Politiku Internu, lideres partidus politiku nian ho fuan bo’ot no laran mos fo’o sasin kona ba violensia duranti konflitu armadu internu, hodi simu responsabilidadi instituisional ba krimis balu iha tempu uluk nian no sira dedikasaun atu halo reparasaun ba estragu n’ebe monu ba vitima sira no sira nia familia.* Kompromisu ida ne’e reflete ona iha Timor-Leste nia Konstituisaun n’ebe tau nudar obrigasaun ba estadu atu fo’o “protesaun espesial ba hirak n’ebe hetan difisiensia tan funu, oan kiak sira, no ema dependeti sel-seluk tan”.43 Tuir fali ida ne’e, Timor- Leste nia Estadu iha obrigasaun moral no konstitusional atu garante katak vitimas husi violasoens direitus humanus tempu uluk atu simu medida reparasaun nian.

Maibe, proporsaun  ida n’ebe a’as liu husi responsabilidadi  instituisional nian ba violasoens direitus humanus hatur ba Estadu Indonesio nia kaba’as, forsa okupanti n’ebe ninia ageneti sira maka komete violasoens  graves barak liu. Indonesia iha responsabilidadi moral no legal atu halo reparasaun ba estragu hirak n’ebe mosu tanba ninia politika no estadu nia agentis.

Aprende husi esperiensia reparasaun ba tempu uluk nian husi nasaun sira seluk, luta atu hetan reparasaun husi nasaun invazor ida ne’e buat ida n’ebe ha’an tempu. Oras ne’e daudaun, vitimas barak mak sente katak la-bele hein tan. Timor-Leste tenki hakatak ba’a hodi halo buat ruma. Komunidadi internasional, n’ebe taka tiha matan bainira atrsidadis hirak ne’e mosu, simu mos parte responsabilidadi balu.

12.4 Komisaun Nia Kontribuisaun

Nudar mekanismu justisa tranzisional ida, Komisaun hare liu kona ba esperiensia ho direitus husi vitima n’ebe hetan violasoens direitus humanus tempu uluk nian. Komisaun, bainhira implementa ninia mandatu, tau vitima sira iha los sentru kona ba ninia objetivu ba’a tempu naruk nian husi hari’i fali moris sosial no rekonsiliasaun.

Komisaun rona husi vitimas rihun ba rihun no husu ba sira kona ba oin sa sira nia hanoin atu tulun sira iha transformasaun ida ne’e. Ida ne’e halo tiha iha audiensia nivel nasional, sub distritu no iha suku nia laran no mos halo iha kolokiu hirak n’ebe halo ho sobreviventes husi violasoens direitus humanusnian husi Distritu hot-hotu.

Seksaun espesial iha Komisaun nia orgaun ezekutivu, hari’i atu fo’o apoiu ba vitimas hirak n’ebe partisipa iha Komisaun nia atividadi. Unidadi ida ne’e tulun sira atu implementa programa reparasaun urgente ida hodi tulun vitima n’ebe vulneravel liu husi fo’o aimoruk no buat seluk tan. Programa ida ne’e identifika vitima 712 n’ebe iha nesesidadi urgente tebes no nune’e hetan duni tulun atu hetan asesu ba ajuda, mak hanesan fo’o ba sira ida-idak $200, no iha kazu balu, sira hetan tulun atu partisipa iha kolokiu atu hetan kura no audiensia publika n’ebe Komisaun maka organiza. Komisaun, servisu hamutuk ho ONG sira mos dezenvolve projetu pilotu balu kona ba halao medida koletivu ba reparasaun urgente iha komunidadi hirak n’ebe hetan terus makas tebes.

Iha aspetu hot-hotu husi Komisaun nia servisu, Komisaun buka duni atu hetan efeitu reparativu maibe nesesidadi husi sira n’ebe presiza atu hetan reparasaun nia numeru as liu tiha Komisaun nia kapasidadi tanba tempu n’ebe iha. Vitimas individuais no komunidadi sira dehan momo’os no repete bei-beik ba Komisaun kona ba nesesidadi n’ebe sira iha nafatin ba kura no presiza servisu atu halo reparasaun ba estragu n’ebe sira hetan husi violasoens direitus humanus.