MASAKRE SANTA CRUZ – SASIN HUSI TIAGO AMARAL SARMENTO

202

(TERĆA FEIRA DADER,12 NOVEMBRO 1991)

“-HAU HARÉ ESTATUA BOOT NOSSA SENHORA DO ROSÁRIO FÁTIMA HAMRI’IK IHA MEJA LETEN IHA AVO FETO IDA NIA UMA HANESAN UMA KIOS IDA, AVO FETO NE’E HARUKA HA’U SUBAR IHA MEJA OKOS NEBÉ HATUR ESTATUA BOOT NE’E-“

(‘Hau nia testamunha no esperiensia rasik-)

Iha dader nebá ami nia turma/kelas 1C,hala’o hela desportu/olah raga. Hau ho belun na’in Tolu; matebian ‘Ani Tailalat’, Raimundo ho Carlos ho ida tan,ami bolu malu tur iha varanda oin colégio São José Balide Dili.

Belun Saudozu Ani Tailalat mosu mai la’o ain husi Escola Externato (atual escola Portugûesa) nebé la do’ok husi Ami nia escola ne’e. Nia fo hatene ami katak oras ne’e misa iha Motael besik remata ona, nune’e diak liu ba hasoru no ‘joint’ kolegas seluk iha besik igreja MOTAEL nian.

Nune’e, la kleur ami na’in haat hahú la’o ain husi escola São José ba Motael. Ami la’o to’o Sporting sorin manifestantes hahu mosu mai, grupo primeiro ho Bandera RDTL ho bandera Falintil. Ami nain haat mos halai tama kedas ba linha manifestasaun laran.

Ami halai ho grupo primeiro iha los oin, bainhira to’o iha kruzamentu ‘Kantor Gubernur’ (atual Palacio Governo) mau-hu sira hahú provoka uluk ami hodi hakilar no hahu kedas mosu tuda malu iha fatin ne’e.

Manifestantes hotu-hotu halai no la’o nafatin ba Cemitério Santa Cruz. To’o iha Cemitério ami hamriik iha los linha oin hateke malu ho Tentara sira.

La kleur de’it Tentara sira nebé sira nia post iha Bemori halai tesik tun husi diresaun ponte ‘my friend’, balu sei isin tanan balu hatais farda completo. Liu minuto balu nia laran tentara sira hakilar ho lian maka’as ‘SATU DUA TIGA’ dor dor dor dor!!!! Kilat musan tiru rezada tun mai los ami. Hau hateke ba moru Santa Cruz leten colega sira nebe kaer espanduk ho bandera RDTL monu namtate hanesan aitahan maran.

Ha’u halai tama Santa Cruz laran husi odamatan boot, maibe tamba haksesuk malu dudu malu iha odamatan oin nune’e ha’u deside sa’e moru no haksoit liu husi moru portaun boot nia sorin. Rona maluk feto sira hakilar ho tanis balu lori kanek iha isin lolon mak halai tama Santa Cruz seluk monu fatin tan bala musan tiru kona.

Ha’u sei konsege subar iha rate ida iha capela Pai Nosso nia sorin. Hau hateke ba kapela laran iha maluk lubun nebe kanek no feto sira reza maka’as temi “AVE MARIA GRASA BARAK LIU IHA ITA BOOT….”. Iha altura ne’e maluk barak halai tama Santa Cruz laran maibe barak mos ho isin maten latan hela iha Estrada Sta Cruz oin.

Tamba ha’u hare tentara hahu mai barak iha cemitério Sta Cruz liur, hau decide halai sai husi cemitério laran liu husi parte moru hateke ba estrada Bemori nian.

Moru parte ba bemori nian badak lahanesan moru parte ba kintal kiik nebe naruk, ha’u haksoit liu moru no halai liu estrada bemori. Halai tun ba mota ki’ik ida no tesik ba parte colega Ajusti sira hela fatin.

Maibe bainhira halai liu tiha mota ki’ik ida, tentara Timor sira nebe tun husi Parte Taibesi mai kaer ha’u tamba hau halai kona los nia oin. Nia tiru iha ha’u nia ain oin hodi rezada, no ha’u hamriik de’it iha fatin, hafoin ninia liman sorin karuk kaer ha’u nia faru iha parte kakorok no nia liman sorin kwana kaer kilat hodi tiru tun sa’e iha área nebá.

Teki-tekir iha maluk jovem nain rua, halai tun husi parte Taibesi tun mai, nune’e tentara nebe kaer ho liman sorin tiru kolega jovem na’in rua, iha altura ne’e mak ha’u aproveita doko isin no halai husi nia liman laran, maibe nia tiru tuir ha’u husi kotuk no hau lahatene tamba sa ha’u la kanek. Nia rezada tuituir hau maibe ha’u halai ses tamba iha parte mota sorin ba kuluhun ne’e iha aihun botbot.

IHA ALTURA NE’E mak ha’u konsege halai ses, molok atu tama ba área kuluhun, iha to’os kiik ida nia laran hamriik uma ida nebe ha’u bele dehan hanesan los uma ba fahi luhan nian.

AVO FETO IDA HAMRIIK iha uma ki’ik ne’e nia oin hodi bolu ha’u no haruka ha’u halai tama ba nia uma ne’e nia laran. HAU TAMA HO HAKFODAK LOS tamba uma ki’ik ida hanesan los fatin ba fahi luhan maibe hatur ESTATUA NOSSA SENHORA DO ROSÁRIO DE FÁTIMA bot hanesan ema isin bot, iha meza ida nia leten, Estatua ne’e boot liu estatua baibain iha igreja parókia sira, kala metro rua hanesan ne’e no bot los, lilin lakan hela no aifunan fresku iha vazu laran mak hale’u.

AVO FETO NE’E haruka ha’u subar iha meja nebe hatúr Estatua Nossa Senhora iha leten. Hau tama kedas ba meza okos no ha’u hare ba ha’u nia kalsa/farda SMA nebe ha’u hatais mesak nakonu ho ran no kuak los. Ha’u tauk no lahatene atu halo sa ida tan. Ha’u tur nonok iha Estatua okos to’o oras balu nia laran.

Liu tiha oras balu nia laran iha Taxi ida halai tuir mota oan ne’e, no avo feto ne’e haruka para hodi haruka ha’u sae, lori ha’u ba tiu José nia uma iha Igreja Becora nia kotuk. Sorte boot ba too Tiu José nia uma tentara sira nia post nebe besik los iha nia uma sorin la konsege hare hetan ha’u. Ha’u subar ho colega Vikeke naran Jerónimo/Ony subar iha hela uma laran, no odamatan mos taka ho kurtina deit. Tentara sira mai tur iha uma oin no la’o hale’u uma maibe lahare hetan ami.

LIU TIHA FULAN BALU nune’e iha fulan Janeiru tinan 1992, ha’u ho kolega sira ba buka fali AVO FETO NE’E NIA UMA, ATU HATO’O AGRADESE TAMBA SALVA HA’U HODI SUBAR IHA NINIA UMA LARAN, maibe…..ami husu hotu ba ema sira nebe hela iha área Kuluhun ho Bemori hateten katak uma hanesan ne’e la iha (la existe) nomós Avo Feto ida hanesan ne’e la iha. So iha mak sira nia uma boot ho kintal kiik balu maibe AVO FETO HO UMA NE’E LA IHA.

Ha’u ho kolega sira fila ho nonok de’it, no liu tiha loron hirak mak hau foin senti katak AFINAL AVO FETO HO NINIA UMA KI’IK, NOMOS ESTATUA NOSSA SENHORA DO ROSÁRIO NE’E mak Nossa senhora Rasik..tamba ne’e, uma ne’e mos la eziste, no neim populasaun ida kuinese uma ho avo feto ne’e…

GRAÇAS A DEUS, INAN DOBEN NOSSA SENHORA DO ROSÁRIO DE FÁTIMA MAK TULUN HAU IHA ALTURA NEBÁ.

Remata—-

(Hakerek nain: TIAGO AMARAL SARMENTO, Sobrevivente 12 Novembru – Juventude Lorico Asuwa’in).




Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Alert: Chega! Area Protejidu!
X