Mai ita hatene ema nian istória pasadu durante konflitu polítiku (1975-1999) liu husi Programa Hatutan Memória. Nune’e, iha publikasaun ida ne’e, ami fahe informasaun ba maluk sira kona-ba istória Santina Ferreira “Dik Morin” Moris iha loron 8 fulan-Juñu tinan 1962, iha Aldeia Loloba, Suku Belecasac, Postu Administrativu Maucatar, Munisípiu Covalima.

Antes militár Indonézia tama iha Covalima, ami hela iha Aldeia Loloba. Iha tinan 1975, militár Indonézia tama Covalima liuhosi Lolotoe, área Bobonaru nian. Sira liuhosi ami-nia fatin, Loloba, Maucatar, tan ne’e ami evakua ba iha rai ida naran Mutunak. Bainhira militár Indonézia ba liu Suai Vila mak ami fila fali ba ami-nia fatin, Loloba. Iha tinan 1976, militár Indonézia komesa mai okupa iha foho Laki-rin, área Maucatar nian. Nune’e, Komandante António Mendonça Lesu Katar mobiliza ami ba iha rai ida naran Zoba. Iha-ne’ebá Sektretáriu Zona naran Manuel Lima mak organiza ami iha baze apoiu hodi halo to’os ba prodús ai-han para bele sustenta funu. Bainhira militár Indonézia avansa, ami muda fali ba Labarai.

 Iha ne’ebá ami organizadu ba iha aldeia naran Dilolo no dirijente sira hili ha’u, maluk ida naran Sofia no Eliza Lopes nu’udar delegada. Ami-nia xefe mak Luisa Gonçalves ho kódigu “Lu Ikun”. Hanesan delegada ami organiza populasaun hodi harii grupu halo to’os kuda batar, bainhira batar isin ona, ami armajena iha aldeia depois mak distribui ba Falintil sira. Bainhira batar laiha ona, ami harii grupu ba buka maek. Maek hirak-ne’e ami halibur tiha depois hasai nia kulit, habai halo maran tiha, depois fai halo rahun mak falun ho hudi tahan mak rai hela hodi distribui ba Falintil sira. Aleinde maek, ami mós organiza grupu taa no prosesa akar hodi asegura fornesementu ai-han ba Falintil sira. Ami hela iha Labarai até tinan 1977.

Santina Ferreira “Dik Morin” Moris iha loron 8 fulan-Juñu tinan 1962, iha Aldeia Loloba, Suku Belecasac, Postu Administrativu Maucatar, Munisípiu Covalima. 2 Iha tinan 1978, militár Indonézia halo serku makaas, nune’e ami evakua ba iha Halik, área Zumalay nian. Ami evakua neineik liuhosi Dilu Hilin, Aidantuik, Beco, Raimea depois to’o Halik. Komandante Lesu Katar mak orgazina populasaun hodi ba to’o Halik. To’o iha Halik, militár Indonézia serku no populasaun barak mak mate no hetan kaptura. Ami konsege sai hosi serku no halai ba rai ida naran Kaitara depois ba liu Aditula. Iha-ne’ebá, tanba dook ona hosi serku, ami halo to’os fali. La keleur, Komandante Lesu Katar lori fali ami ba iha rai ida naran Sadan Baugatal Hun. Iha-ne’ebá dirijente sira komesa halibur filafali populasaun.

Tama iha tinan 1979, Komandante Lesu Katar lori ami atu ba Lorosa’e. Ami sai iha kalan primeiru ami ba iha rai ida naran Piron, depois kontinua ba iha foho Lakus. Ami deskansa kalan ida iha-ne’ebá, ami la’o ho populasaun barak. Falintil sira akompaña ami, balu la’o uluk, balu iha ami-nia kotuk. Iha loron tuirmai, hosi Lakus, ami la’o fali ba rai ida naran Odomau depois ba iha foho Hali Mesak. Iha-ne’e militár Indonézia komesa avansa tuir ami no ho kilat tiru tuituir ami. Iha mota laran ida atu to’o iha Kailaku, populasaun barak mak la’o labele ona. Barak mak mate no barak mak husik de’it iha-ne’ebá tanba la’o labele ona. Ami kontinua la’o to’o Kailaku no, tanba barak mak la’o labele no hahan mós laiha ona, ami deskansa iha Kailaku.

Deskansa kalan ida ka rua hanesan ne’e ami kontinua la’o to’o iha Mota Loes. Momentu ne’ebá mota boot no populasaun balu mota lori tiha. Inklui ha’u-nia tiun boot nia oan feto. Ami balu konsege hakur tiha no ba konsentra fali iha mota Bandole. Ami konsentra iha mota Bandole sura de’it fulan, militár Indonézia avansu tuir ami tiru ho kilat hosi kotuk no bombardeia ho aviaun hosi leten. Ho atake maka’as ne’e ami komesa halai namkari. Ami balu halai to’o iha rai ida naran Saré, deskansa iha-ne’ebá kalan rua ka tolu hanesan ne’e avansu militár Indonézia nian to’o no Hatutan Memória Volume III 3 kaptura tiha ami. Militár Indonézia fó ami karta ida, haruka ami lori karta ne’e hodi ba rende iha Hatulia. Iha dalan militár Indonézia nafatin tuir ami no hadau ami-nia sasan.

Iha fatin balu ne’ebé ami liu, balu ameasa atu tiru mate ami, maibé tanba ami lori karta ne’e sira husik ami. To’o iha Hatulia, ami hela iha Komando Rayon Militer (KORAMIL) Hatulia. Iha-ne’ebá, tanba haha laiha, ha’u-nia alin feto na’in tolu no ha’u-nia alin mane ida mate hamlaha. Hafoin ne’e militár sira lori fali ami ba Ermera, kalan ida de’it iha Ermera sira lori fali ami ba Dili. Hatun ami iha Taibesi, depois lori ami ba Kuluhun. Ami toba kalan ida iha Kuluhun, depois iha loron tuirmai sira lori fali ami ba iha Taibesi, iha-ne’ebá mak sira lori ami ho karreta ba Covalima. Iha karreta laran ne’e ha’u, ha’u-nia tiu boot Napoleon Mendonça, nia oan mane Leonel Mendonça Lopes, ha’u-nia alin Graciana Ferreira no mós Veronica Cardoso. To’o Covalima sira hatun ami iha Komando Distrik Militer (KODIM) Suai nian, iha Santa Rosa. Tama ona iha tinan 1980 mak família sira ba foti ami hodi ba hela hamutuk ho sira iha Aldeia Tabacolot, Debos, Suai Vila.

Hakerek Hosi Calisto Ferreira, estudante UNPAZ.