Iha ninia mandatu tomak, Komisaun ho laran moras hodi hare kona ba divizaun iha ita nia povu nia klaran. Bainhira hakerek daudaun rekomendasaun hirak ne’e, bele halo estimasaunktak ema Timor-Oan rihun barak n’ebe sei hela iha Indonesia, li-liu iha Timor Loro Monu, no sira barak liu maka hili tiha hodi sai sidadaun Indonesio. Balu sei moris hela iha kampus refugiadu, balu halo ona sira nia moris foun iha fatin eziliu-a’an rasik. Divizaun hirak ne’e lao’os mosu deit ba ema Timor-Oan sira n’ebe moris iha Timor-Leste no Indonesia, maibe moris mos iha ita nia komiunidadi rasik iha Timor-Leste n’ebe foin deit mak hetan independensia. Maibe diferensa hirak ne’e mosu tanba tensaun foun no problemas foun, dala barak konflitu hirak ne’e nia abut bele lori fali ita ba kotuk to’o iha tempu divizaun uluk nian husi pasadu.
Hirak ne’e liu husi aprosimasaun nivel oi-oin. Iha nivel lideransa nasional, husu ba lider politiku sira atu esplika publikamente kona ba seida maka akontese duranti funu sivil iha 1975. Iha loron hat nia laran CAVR halo Audiensia Publika Nasional kona ba Konflitu Politiku Internu iha 1974-76 iha Dezembru 2003 sai marka-fatin ida iha Timor nia Historia moris politika nian, no sai momentu importanti ida ba ema Timor-Oan hot-hotu, atu kompriende diak liu tan akontesimentu husi tempu susar ida ne’e no rona lider sira simu responsabilidadi.
Iha nivel baze, Komisaun fasilita prosesu mediasaun n’ebe perpetradores sira n’ebe halo krimis ki’ik-oan no estraga tiha sira nia komunidadivoluntariamente no iha publiku nia oin simu katak sira sala duni atu nune’e sira bele halo fali rekonsiliasaun ho sira nia komunidadi. Perpetradores 1400 resin maka hola parte iha prosesu ida ne’e no ho susesu tebesn maka kompleta prosesu rekonsiliasaun iha komunidadi.
Komisaun fiar katak atu sai efetivu prosesu rekonsiliasaun nian ida iha Timor-Leste tenki involve ema ida-idak, familias no grupu komunidadi nian husi parte hot-hotu konflitu politiku nian, hakas-a’an ba’a iha nivel n’ebe a’as liu kona ba lideransa nasional, no kontinua nafatin ba tinan barak sira iha oin mai ne’e.
Rekonsiliasaun iha Komunidadi Jeral
Violensia mosu iha nivel komunidadi nia laran duranti periudu tinan 1974 to’o tinan 1999 nia laran tomak. Violensia husi funu sivil n’ebe hahu iha Dili iha tinan 1975 lalais deit habelar ba komunidadi sira seluk, hodi tau vizinhu no membru familia sira hasoru fali malu. Militar Indonesia kria inteligensia n’ebe bo’ot no organizasaun paramilitar ida n’ebe membru husi organizasaun hirak ne’e mak tama ba halo vilasaun direitus humanus hasoru ema husi sira nia komunidadi rasik. Iha tinan 1998 no 1999 besik hotu ona ne’e, atividades husi grupu milisia n’ebe TNI sira forma hamosu tan terror no fahe tan komunidadi sira.
Husi CAVR nia programa ba Prosesu Rekonsiliasaun Komunidi (PRK), hatudu mo- mo’os katak komunidadi sira sei presiza nafatin tulun atu bele hapara divizaun n’ebe mosu duranti tinan barak konflitu politiku nian. Komisaun hahi komunidadi iha suku sira nia laran ba sira nia esforsu atu adapta Prosesu Rekonsiliasaun Komunidadi nian ba sira nia situasaun lokal. Komisaun mos hahi koragen husi sira n’ebe mai koalia honestamente no la subar buat ida hodi fo’o sai kona ba estragu n’ebe sira halo ba ema da-idak no ba komunidadi sira no buka atu oin sa ema simu fali sira hanesan membru ba’a sira nia komunidadi dala ida tan. No Komisaun mos hato’o nia respeitu as teb- tebes ba sira n’ebe simu hahalok a’at maibe iha sira nia neon hakarak simu fali ema hirak n’ebe halo a’at ba sira hodi sai fali membru komuidadi nian. Komisaun fo’o nia respeitu espesial ba lider tradisional sira n’ebe fo’o sira nia apoiu uniku no autoridadi ba prosesu hirak ne’e.
Husi esperiensia hirak ne’e ho komunidi, Komisaun hatene katak rekonsiliasaun lao’os buat simples ida no lao’os buat ida n’ebe bele halo hotu lalais deit. Ida ne’e la- bele hetan ho hakat ida deit, ka ho prosedimentu ida deit, no la-bele obriga ema hodi halo rekonsiliasaun hodi halo tuir instituisaun ida ka estadu nia hakarak. Maibe, sai mo-mo’os klaru katak komunidadi sira, vitimas no sira n’ebe halo estragu ba sira nia komunidadi bei-beik sira loke sira nia laran hodi tulun atu nune’e bele tur hamutuk hodi rezolve problemas tempu uluk nian hodi nune’e bele hetan dame diak iha futuru. Komisaun fiar mos katak sei iha servisu barak atu garante dame n’ebe komunidadi tomak iha territoriu nia laran harii husi bainhira konflitu hotu.
Komisaun Rekomenda:
| 8.1 | Timor-Leste nia Governu estabelese mekanismu n’ebe hare liu ba komunidadi atu prevene konflitu no rezolusaun, bazeadu ba lisaun hirak n’ebe aprende husi prosesu rekonsiliasaun komunidadi n’ebe CAVR mak hala’o, no mekanismu ida ne’e, hetan mandatu husi legislasaun, no instituisaun nasional independenti ida mak halao , ne’e halao servisu ho koperasaun ho judisiariu, polisia no autoridadis lokais. |
| 8.2 | Prinsipiu baziku husi mekanismu ida ne’e atu tulun komunidadi sira atu rezolve konflitu ka problema lokal liu husi kuadru de trabalhu ida n’ebe konsistenti ho lei nia supremasia no respeita ba direitus humanus, inkluindu igualidadi entre feto no mane, maibe respeita nafatin mos prosesu tradisional no kultura nia diversidadi iha Timor-Leste. |
| 8.3 | Mekanismu ne’e hare’e liliu no klaru los kona ba hari’i kapasidadi ba komunidadi lokal nia fasilitadores kona ba prevensaun konflitu no rezolusaun no kona ba tulun jovem sira hari’i kapasidadi no kultura ida atu rezolve konflitu ho dame. |
| 8.4 | Mekanismu ida ne’e hetan nia mandatu lao’os deit atu rezolve konflitu politiku iha Timor-Leste iha tempu uluk maibe atu hare mos ba dezafiu oras ne’e nian ba dame no estabilidadi iha komunidadi nia laran. |
| 8.5 | Instituisaun pos-CAVR n’ebe temi ona iha Relatoriu ida ne’e nia laran, buka halo konsultasaun ho Governu no komunidadi, kona ba proposta ida ne’e no submete esbosu kona termus de referensia ba Parlamentu Nasional. |
| 8.6 | Prokuradoria Geral desidi iha fulan 3 nia laran husi bainhira hasai Relatoriu ida ne’e asaun n’ebe nia atu halo n’ebe relasionadu ho kazus 85 n’ebe sei pendentes kona ba Prosesu Rekonsiliasaun iha Komunidadi n’ebe sei iha hela prokuradoria nia eskritoriu, hodi rekonhese katak depoentes hirak ne’e ho laran diak buka tulun husi Komisaun, no katak nia atu fo’o sai sira ninia desizaun kona ba kazu ida-idak ba depoente ida-idak nia no ba ninia komunidadi individualmente. |
