5.1 Sosiedadi Sivil Néebe Efetivu
Liberdadi n’ebe presiza atu haburas sosiedadi sivil la hetan afirmasaun iha tempu barak historia kolonializasaun iha Timor-Leste, no hetan represaun makas, duranti okupasaun Indonesia. Maibe, sosiedadi sivil tubun daudaun nudar forsa pozitivu ba mudansa iha Timor-Leste nune’e mos iha Indonesia no hamutuk ho sosiedadi sivil internasional, halao funsaun importanti ida iha luta auto-determinasaun ba independensia. Funsaun ida ne’e, sosiedadi sivil n’ebe independenti no valor husi inisiativa no dedikasaun ba direitus humanus n’ebe fo’o inspirasaun ba sosiedadi sivil, ohin loron importanti nafatin. Lao’os deit governu ho partidu politiku sira, maibe sosiedadi sivil mos sai nudar meiu prinsipal atu husi ne’e, sidadaun sira bele partisipa no kontribui ba hari’i nasaun. Importanti tebes atu setor sosiedadi sivil ne’e, goza klima n’ebe hakbit no haburas, bainhira Timor-Leste kontinua nafatin halo nia tranzisaun husi hahalok opozisaun ba interasaun n’ebe konstrutivu husi governu no sosiedadi sivil.
Komisaun Rekomenda:
| 5.1.1 | Apoiu no fo’o aten brani ba sosiedadi sivil tenki kontinua nafatin iha TimorLeste atu nune’e sosiedadi sivil bele kumpri lolo’os nia k’nar, hodi fo’o sai makas ema kiak sira nia lian, hodi nune’e kontribui ba dezenvolvimetu no halo governu no organizasaun fila liman sira, sai responsável ba sira nia k’nar, no nune’e sei respeita no kaer metin nafatin liberdadi fundamental sivil no politiku n’ebe presiza tebes ba setor ida ne’e. |
| 5.1.2 | Organizasaun sosiedadi sivil bainhira fo’o valor ba sira nia independensia no ba sira nia diversidadi, kontinua atu buka dalan hodi nune’e servisu hamutuk ho ONG sira seluk, husi nasional no internasional, no sira hotu buka atu garante oin sa uza rekursu n’ebe uitoan tebes no impaktu husi sira nia advokasia no kontribuisaun, no hamosu iha sira nia organizasaun laran, ligasaun ho komunidadi n’ebe forti, no padraun demokrasia, profesionalismu no se maka responsavel. |
| 5.1.3 | Governu no organizasaun sosiedadi sivil bainhira respeita ida-idak nia funsaun no independensia, kontinua nafatin atu hari’i kanal diretu komunikasaun nian, hodi nune’e promove interaksaun liu husi politka dialogu, konsulta, halo treinu hamutuk, no kolaborasaun operasional. |
| 5.1.4 | Governu ho doadores sira kontinua fo’o nafatin apoiu finansial, treinu no forma apoiu sira seluk tan ba sosiedadi sivil iha Timor-Leste, atu garante katak sosiedadi sivil iha duni kapasidadi atu hetan duni sira nia fatin, no kumpri sira nia funsaun, liu husi dalan n’ebe konstrutivu no efetivu. |
| 5.1.5 | Organizasaun internasional sira fo’o treinu espesialidadi nian ba ONG nasional, atu hakbit sira iha sira nia kontribuisaun ba prosesu hodi akompanha husi liur, bainhira Governu halo relatoriu ruma n’ebe bazeia kona ba tratadu direitos humanus ba’a Nasoens Unidas. |
| 5.1.6 | Igreja Katolika no komunidadi fiar nia sira seluk tan, kontinua fo’o nafatin sira nia kontribusaun atu hari’i kultura dame no respeita ba direitus humanus iha komunidadi nia laran, atu fo’o asistensia ba vitimas husi violasaun direitos humanus sira, no promove rekonsiliasaun no moris sosial n’ebe forti. |
