12.11 Durasaun

Komisaun rekomenda katak programa ida ne’e halao ba tinan 5 nia laran, ho posibilidadi atu hetan estensaun. Iha rekomendasaun katak programa bolsa de estudus ba labarik sira kontinua to’o labarik ida ikus liu n’ebe iha direitu halo ona tinan 18, ne’e  maka, iha tinan 2017.

12.12 Metodus

Tenki dezenvolve metodu atu fo’o tulun programa reparasaun nian maibe tenki iha konsulta mos ho vitima sira no grupu vitima nian no inklui buat sirak tuir mai ne’e:

Apoiu ba inan sira n’ebe seidauk kaben, no bolsa de estudus ba sira nia oan

Programa ida ne’e sei fo’o tulun liu husi bolsa de estudus ba inan sira n’ebe seidauk kaben, inkluindu vitima husi violensia seksual no faluk tanba funu sira nia oan sira n’ebe sei ho idade atu ba’a eskola nian, to’o labarik hirak ne’e halo ona tinan 18. Pakote ida ne’e mak hanesan fo’o tulun osan atu selu eskola no kustu sel-seluk tanno governu nia agensia mak kaeradministrasaun no/ka ONG sira iha nivel distritu. Hein katak fulan ida dala ida inan sira n’ebe seidauk kaben sei ba to’o organizasaun sira n’ebe fo’o tulun atu simu osan hirak ne’e, no nune’e mos iha asesu atu hetan tulun seluk tan, hanesan hetan konselho, hetan apoiu husi grupu n’ebe simu terus hanesan, hetan treinu ba abilidadi iha moris lor-loron nian, no iha asesu ba mikro kréditu atu bele halao atividadi iha moris lor-loron nian. Atividadi ful-fulan ne’e bele sai hanesan atividai sentral hodi nune’e sira bele hetan asesu ba tulun importanti seluk tan, hanesan kuidadu ba saúdi.

Apoiu ba invalidus sira, faluk sira, no sobreviventi husi violensia seksual no tortura

Programa ne’e sei fo’o tulun sosial ba faluk sira, ba sobrevivente husi violensia seksual (n’ebe laiha labarik ho tinan atu ba’a eskola nian), ba invalidus sira, no sobrevivente husi tortura, inkluindu rehabilitasaun, treinu kona ba abilidadi no asesu ba mikro- kréditu atu bele halao atividadi iha moris lor-loron nian. Tulun hirak ne’e governu nia agensia no ONG espesializadu sira no ONG sira n’ebe komunidadi nian mak hala’o.

Apoiu ba komunidadi hirak n’ebe afetadu makas liu

Programa ne’e sei fo’o apoiu ba komunidadi hirak n’ebe hetan terus makas, n’ebe hamutuk halo proposta koletivu ida ba reparasaun. Tau mos iha proposta nia laran esplikasaun kona ba oin sa komunidadi ne’e hetan terus duranti tempu konflitu no, iha termu geral, violensia n’ebe sira hasoru, projetu espesifiku ida atu bele hakma’an estragu n’ebe hetan husi terus, no lista ida kona ba benefisiarius hirak n’ebe sei tama iha atividadi ida ne’e. Agensia governu nian no/ka ONG sira mos bele uza programa ida ne’e hodi halo atividadi mak hanesan halo kolokiu kona ba kura no servisu seluk tan hodi restaura, inkluindu terapia kreativu no aktividades mak hanesan teatru, arte vizual, múzika no reza. Balansu ba generu kona ba benefisiariu sira sai nudar kriteria atu hetan tulun.

Memorializasaun

Programa ne’e sei promove momorializasaun nasional liu husi konsulta ho vitima no mos parseiru seluk taninkluindu governu. Programa memorializasaun ne’e liu husi dalan, maibe lao’os limitadu ba, hahalok a’at n’ebe hetan diskrisaun iha Relatotiu ida ne’e, no inklui serimonias komemorasaun nian, data, monumentus, no inisiativa sira seluk atu fo’o honra no hanoin nafatin vitimas husi violasaun direitus humanus iha nivel komunidadi lokal no nasional. Memorializasaun mos inklui atu dezenvolve material edukasaun nian kona ba Timor-Leste nia luta istoriku hodi nune’e kaer metin direitus humanus, dezenvolve literatura popular, múzika no arte hodi fo’o hanoin, no – hanesan rekomenda ona iha fatin seluk husi Relatoriu ida ne’e – programa edukasaun ida atu promove kultura ida kona ba rezulusaun la-violensia nian kona ba konflitu.

Kompromisu atu la halo tan violensia

Nudar parte ida husi komprimisu nasional atu violensia hirak ne’e la repete tan, programa edukasaun espesial ida atu hakman inpaktu violensia husi tinan 25 nia laran sei halao hamutuk ho governu nia agensia sira n’ebe relevanti no sosiedadi sivil. Rekonhese siklu violensia nian n’ebe sei tama nafatin iha Timor-Leste nia sosiedade, iha servisu fatin no iha ita nia uma, programa reparasaun nasional ne’e tenki dezenvolve kampanha edukasaun, ida atu hasa’e konsensializasaun publika kona ba ligasaun husi abuzu tempu uluknian no komportamentu violentu oras ne’e nian. Programa edukasaun ida ne’e nia objetivu ne’e buka atu fasilita mudansa iha moris lor-loron n’ebe uza violensia nudar meiu atu halo mediasaun ba konflitu, iha nivel hot-hotu moris nian. Atu fo’o honra ba vitima sira husi violensia em masa, ita tenki iha kompromisu klaru ida atu transforma hahalok n’ebe ita simu husi tempu uluk.

12.13 Orgaun n’ebe implementa

Komisaun rekomenda katak orgaun n’ebe implementa ba’a programa reparasaun sei hari’i n’ebe sei funsiona duranti durasaun programa ida ne’e nian. Nia k’nar sei implementa  no kordena Programa  Reparasaun  Nasional  n’ebe servisu hamutuk ho parseiru hot-hotu n’ebe iha relevanti. Hirak ne’e sei inklui tulun husi governu nia agensia sira, hanesan Ministeriu Trabalhu no Reinzersaun, Ministeriu Saúdi, Ministeriu Edukasaun, no ONG hirak n’ebe fo’o tulun no organizasaun n’ebe bazeadu ba igreja n’ebe servisu iha nivel nasional no distrital.

Orgaun implementasaun ne’e sei involve “ema n’ebe iha servisu sosial” ka fasilitador sira iha nivel distritu nian, n’ebe sei simu treinu balu no apoiu transporte. Ema servisu nain hirak ne’e sei ajuda halo ligasaun husi vitima sira ba servisus hirak n’ebe presiza.

Orgaun implementasaun ne’e mos sei dezenvolive no apoia programas inovativu, hamutuk ho ONG sira, atu fo’o asistensia ba vitima sira, grupus vitimas nian, no komunidadi sira, atu hare no rezolve kona ba nesesidades no problemas liu husi tempu n’ebe naruk no n’ebe fo’o hakbit.

Orgaun implementasaun  ne’e mos tenki hari’i kuadru konselhu ida n’ebe inklui reprezentanti vitimas no grupus vitimas nian, no organizasaun sira no mos ema individual n’ebe iha influensia makas iha komunidadi atu protege vitima sira nia direitu, nudar orgaun permanenti konsultativu ida kona ba programa dezenvolvimentu nian no fo’o sai ninia programa hirak ne’e.*