12.8 Objetivus
| > | Atu identifika vitima violasaun ba direitus humanus n’ebe vulneravel liu n’ebe komete iha tempu periudu Komisaun nia mandatu nia laran no suporta sira nia rehabilitasaun. |
| > | Atu fasilita rehabilitasaun iha komunidadi ka grupus vitimas nian n’ebe afetadu makas liu tanba violasoens direitus humanus nian duranti mandatu nia periudu. |
| > | Atu promove rekonhesimentu no respeitu ba vitimas violasaun direitus humanus nian no atu preserva memoria hahalok a’at no terus tempu uluk nian, hodi nune’e bele garante katak hahalok a’at hirak ne’e la repete tan. |
12.9 Benefisiarius
Tuir Komisaun nia mandatu “vitima ida ne’e katak ema n’ebe, mes-mesak ka nudar parte koletivu ida, n’ebe hetan terus, inklindu ba sira nia isin no kanek mental, terus emosional, lakon ekonomiku ka hasoru irregularidadi n’ebe bo’ot tebes ba sira, (feto ka mane) nia direitus nudar rezultadu husi hahalok ka sala ruma n’ebe Komisaun iha jurisdisaun atu konsidera no inklui relativu sira ka dependentes husi ema sira n’ebe hetan terus individualmente.” [Regulamentu 2001/10, Seksaun 1].
Simu katak prinsipius fizibilidadi nian no prioritizasaun bazeadu ba’a nesesidae, Komisaun rekomenda katak programa ne’e hare liliu kona ba atu benefisia vitima sira n’ebe vulneravel liu iha sira n’ebe mak terus nafatin tanba konsekuensia husi violasaun direitus humanus n’ebe bo’ot tebes nia klaran n’ebe akontese iha priudu konflitu 24 Abril 1974 no 25 Outubru 1999 nia laran, mak hanesan tuir mai ne’e:
| > | Vitima husi tortura. |
| > | Ema hirak n’ebe hetan inabilidades mental no fiziku. |
| > | Vitima husi violensia seksual. |
| > | Faluk no inan sira n’ebe seidauk kaben. |
| > | Labarik sira n’ebe afetadus tanba konflitu. |
| > | Komunidadi sira n’ebe hetan terus makas tebes no seriu kona ba violasaun direitus humanus, n’ebe konsentrasaun ne’e relativamente makas husi vitima sira n’ebe identifika ona iha leten ne’e. |
Komisaun rekomenda katak programa reparasaun ne’e hahu ho lista kona ba vitima sira n’ebe mai iha CAVR, selesiona no priorizadu tuir kriteria n’ebe tau tiha-ona ba’a iha regras reparasaun ne’e nian. Sei loke janela ida ba’a tinan rua nia laran atu bele identifika tan benefisiariu sira n’ebe bele hetan reparasaun, atu komplementa hirak n’ebe Komisaun identifika tiha-ona, sei tenki fo’o, atu nune’e bele laran metin kona ba inklui sira n’ebe vulneravel liu maibe la-aprezenta ba’a CAVR.
Definisaun konaba Benefisiariu:
| 1. | Vitima husi tortura mak sira n’ebe hodi ba dadur, torturadus, no sei kontinua nafatin terus makas tebes tanba konsekuensia tortura n’ebe sira hetan. | ||||||||||
| 2. | Ema hirak n’ebe hetan inabilidades tanba violasaun direitus humanus n’ebe bo’ot, mak sira n’ebe fizikamente ka mentalmente invalidus, ba sira nia isin tomak ka parte balu deit husi isin, tanba konflitu nia konsekuensia. Nudar ezemplumaka vitimas hirak n’ebe terus tanba amputasaun (tesi isin lolon ruma), ema ta’a, lakon parte ruma husi sira nia isin lolon, tiru kanek ho kilat, vitimas hirak n’ebe kilat musan ka estilhasu rohan ruma sei iha sira nia isin lolon, ka sira n’ebe sei iha problema nafatin tan hetan baku makas no tortura hodi nune’e halo sira sai totalmenti ka parsialment invalidus; ka vitma sira n’ebe hetan problema difisiensia mental tanba violasaun tempu uluk. | ||||||||||
| 3. | Vitimas husi violensia seksual mak ema feto ka feto klosan hirak n’ebe hetan terus husi hahalok hanesan estragu seksual, sai atan ba seksu, obriga deit atu sira hola mane ka forma violasaun seluk; no labarik mane no mane bo’ot sira n’ebe terus tanba violensia seksual. | ||||||||||
| 4. | Faluk no inan sira seidauk kaben mak sira n’ebe sira nia laen ema oho tiha-ona ka lakon tiha-ona no sira n’ebe,tanba buat sirak ne’e, mak sai hanesan ida n’ebe mak tenki buka hahan ba’a sira nia familia. Inklui mos feto sira n’ebe hetan oan husi sai atan ba sexo ka husi violasaun seksual no ikus mai sai nudar inan n’ebe seidauk kaben. | ||||||||||
| 5. |
Labarik sira n’ebe hetan terus husi konflitu sei difini hanesan tuir mai ne’e:
|
12.10 Finansiamentu
Estadu Indonesia tenki simu proporsaun signifikanti ida kona ba folin hirak ne’e. Nudar poder okupanti n’ebe halo violasaun barak liu, Indonesia iha responsabilidadi moral no legal n’ebe bo’ot liu atu halo reparasaun ba estragu n’ebe ninia nia politika ka agentes halo.
Membrus estadu husi komunidadi internasional, no korporasaun fila liman sira n’ebe fo’o apoiu ba okupasaun ilegal iha Timor-Leste no indiretamente husik violasaun hirak ne’e mosu, iha obrigasaun atu fo’o tulun reparasaun ba vitima sira bazeadu ba prinsipiu husi responsabilidadi internasional n’ebe rekonhesidu ona iha lei kostumariu internasional husi hahalok n’ebe hamosu estragu.
Kontribuisaun husi agensia ka ONG Internasional sira mos diak tebes, bazeadu ba prinsipiu justisa sosial.
Timor-Leste iha obrigasaun husi Konstituisaun atu “ garante protesaun espesial ba ema hirak n’ebe sai invalidus tanba funu, sai oan kiak, no ema seluk tan n’ebe sai dependenti tanba sira fo’o sira nia moris tomak hodi luta ba independensia no soberania nasional, no tenki protege ema hotu n’ebe partisipa iha Rezistensia hasoru okupasaun estrangeiru”. [Seksaun 11, RDTL nia Konstituisaun]. Kona ba espiritu rekonsiliasaun nian, Komisaun rekomenda katak esforsu atu hare membru Rezistensia ne’e tenki habelar ba vitima violasaun direitus humanus n’ebe parte hot-hotu komete.
Karik Indonesia la fo’o lalais resposta, Timor-Leste ho komunidadi Internasional halo sira nia kontribuisaiun bainhira halo dau-daun presaun ba Indonesia atu kumpri ninia responsabilidadi. Vitima barak tebes mak labele hein.
Tan ne’e Komisaun rekomenda katak eskema reparasaun ida ne’e, hetan orsamentu konjuntu husi:
| > | Alokasaun fiksu (ne’ebé hetan garantia husi legislasaun) husi Timor-Leste nia orasamentu nasional. |
| > | Reparasaun n’ebe estadu Indonesia mak halo. |
| > | Reparasaun husi Indonesia nia kompanhia negosiu nian, inkluindu Estadu nia Empreszas, no korporasau internasional no multinasional sirak seluk no negosiu n’ebe buras husi funu no hetan benefisiu husi okupasaun ne’e. |
| > | Reparasaun husi Konselho Seguransa nia Membrus Permanentes – China, Fransa, Rúsia, Inglaterra, Estados Unidos da America. |
| > | Kontribuisaun husi governu sira n’ebe fo’o tulun militar, inkluindu fa’an kilat no fo’o treinu, ba’a Governo Indonesio duranti tempu okupasaun no koperaaun negosiu nian n’ebe hetan benefisiu husi fa’an kilat ba’a Indonesia. |
Kontribuisaun husi governu sira, agensias Internasionais, fundasoens no organizasaun sosiedadi sivil seluktan, inkluindu mos orsamentu espesial ba vitimas husi violasoens direitus humanus, hanesan Nasoens Unidas nia Orsamentu ba Vitima husi Tortura.
Komisaun rekomenda katak atu hari’i fundu fiar ida hodi nune’e gere kontribuisaun hirak ne’e no orsamentu ida ne’e hetan auditoria regular.
