Komisaun Rekomenda:
| 7.2.1 | Nasoens Unidas no ninia orgaun sira n’ebe relevanti, li-liu Konselho Seguransa, maka kaer nafatin problema n’ebe relasionadu ho justisa ba krimi hasoru humanidadi iha Timor-Leste to’o tempu n’ebe maka presiza, no prepara atu hari’i Tribunal Internasional ida tuir Kapitulu 7 husi ONU nia Carta, se karik medidas seluk la konsege fo’o sai medida justisa nian n’ebe sufisienti no Indonesia kontinua nafatin tau obstakulu ba justisa. |
7.3 Komisaun baá Amizadi no Verdadi
Bainhira Relatoriu ida ne’e besik remata ona, Governu Timor-Leste ho Indonesia fo’o sai atu hari’i Komisaun ba’a Amizade no Verdadi (CTF), mekanismu bilateral ida hodi buka lia lo’os hodi halo revizaun ba krimis 1999 nian.
CAVR fiar katak la-bele iha buat-ida n’ebe atu doko vitimas sira nia direitus ba justisa no hadia fali moris ne’e. Hanesan mos, ida ne’e konsidera katak bainhira atu buka tan lia-lo’os kona-ba krimis sira n’ebe holao iha 1999 tenki halao ho laran mo’os no mos tuir dalan ida n’ebe atu halo makas tan, lao’os ida n’ebe atu halo fraku, dalan ba justisa kriminal. Atu hanesan mo’os, maibe CAVR rekonhese katak ni-nia investigasaun sei husik hela aspektu balu atu halo tan peskizas, nia fiar katak ni-nia servisu no Unidadi Krimis Graves nia servisu sei tenki respeita no protege atu la-bele nega. Atu buka tan lia-lo’os ruma, ida ne’e tenki komplementariu, lao’os oin-seluk fali husi servisu n’ebe halao tiha ona.
Komisaun rekomenda katak Timor–Leste no Indonesia nia Governu no Parlamentu:
| 7.3.1 | Garante katak Komisaun ba’a Amizade no Verdadi tenki halao nia k’nar independentemente, inparsialmente no objetivamente no halo rekomendasoens tuir duni buat hirak n’ebe nia hare,inkluindu posibilidadi atu loke tan julgamentus ba krimi seluk tan no politika reparasaun ba vitima sira. |
| 7.3.2 | Husu katak sala-nain sira nia naran Komisaun ba’a Amizade no Verdadi so bele hamos tiha se karik ida ne’e bazeia ba iha prosesu Judisial n’ebe konsistente ho standard Internasional. |
| 7.3.3 | Husu katak Komisaun ba’a Amizade no Verdadi respeita kompletamente regras kona ba asesu ba’a informasaun ida n’ebe fo’o liu husi promesa konfidensialidade nian ba iha instituisaun sira uluk ne’e, hanesan CAVR ka Unidadi Krimis Graves nian, atu nune’e bele rai-metin vitima no tetemunha sira nia moris lor-loron nian. |
7.4 Relatoriu Final Nia Desiminasaun iha Timor-Leste
Komisaun nia Relatoriu Final sai nudar dokumentu nasional n’ebe importanti tebes ba Timor-Leste no mos iha signifikadu internasional. Rekomendasoens ba desiminasaun internasional bele hetan iha pontu 1: Timor-Leste no Komunidadi Internasional (iha leten). Maibe ida ne’e halo atu fo’o resposta ba Komisaun nia obrgasaun legal, Relatoriu ne’e mos sei iha signifikadu ba tempu naruk ba Timor-Oan sira nia gerasaun futuru nian, tanba ne’e duni tenki fo’o asesu ba ema hot-hotu.
Komisaun Rekomenda:
| 7.4.1 | Tradus Relatoriu Final ba lian Tetun no fahe iha Timor-Leste laran tomak, hodi nune’e gerasaun ohin loron nian no futuru hetan asesu ba nia kontiudu. |
| 7.4.2 | Ministeriu Edukasaun nian husi Timor-Leste nia Governu servisu hamutuk ho instituisaun pos-CAVR atu nune’e uza Relatoriu Final ne’e no Komisaun nia material sira seluk hodi dezenvolve kurrikuluno edukasaun nia rekursu seluk relasionadu ba direitus humanus, rekonsiliasaun, historia, lei, estudu kona ba generu no disiplina sira seluk n’ebe relevanti. |
| 7.4.3 | Timor-Leste nia Governu ho parseirus doadores internasionais sira suporta Relatoriu Final nia reprodusaun no material sira n’ebe relasionadu atu programa edukasaun ida ne’e bele lao nafatin. |
7.5 Arkivus CAVR Nian
Komisaun prezerva ona no organiza ona ninia arkivus tuir ninia obrigasaun legal tuir Regulamentu 10/2001. Arkivus hirak ne’e sai nudar parte uniku husi Timor-Leste nia heransa (warisan) Nasional no inklui multi media arkivadu rihun ba rihun n’ebe fo’o ba Komisaun ho laran metin husi ema ida-idak, familias no komunidadi sira iha rai laran tomak hanesan mos nasional no organizasaun Internasional no governu sira. Dala barak oportunidadi hodi tau hamutuk informasaun no material hirak ne’e sei la repete tan. Arkivus hirak ne’e sai nudar baze ba esforsu hot-hotu atu kontinua tau hamutuk, restaura, no halo material historiku importanti hirak ne’e nakloke atu sai hanesan referensia, peskiza no uza. Kontinuasaun suporta nian husi nasional no internasional sira sei presiza nafatin atu garante prezervasaun kona ba kolesaun hirak ne’e no ninia dezenvolvimentu hodi sai nudar deposito primeira klase ida.
Komisaun Rekomenda:
| 7.5.1 | Parlamentu Nasional Timor-Leste nian adopta legislasaun hodi nune’e regula oin sa atu rai didiak, organiza, no uza arkivus nasional. |
| 7.5.2 | Komisaun nia arkivus hirak ne’e tau nafatin deit iha fatin eis Comarca Balide, no halao administrasaun hanesan parte husi arkivu ofisial nasional, tuir akordu ho politika kona ba asesu n’ebe Komisaun CAVR sira hakotu tiha-ona to’o fali bainhira determina ona provizaun legislativu nasional. |
| 7.5.3 | Arkivu sira ne’e sai nudar parte integranti arkivu sentru direitus humanus nian, n’ebe sei hari’i iha eis Comarca Balide ho intensaun mak hanesan atu fo’o hanoin nafatin, respeita no aprende husi historia direitus humanus nian husi Timor-Leste n’ebe foin deit mak mosu. |
| 7.5.4 | Governu fo’o suporta finansial hodi konserva no dezenvolve nafatin sentru ida ne’e no halo nafatin programa peskiza nian no edukasaun. |
| 7.5.5 | Husu ba Governu Indonesio atu fo’o fila fali ba eis Comarca Balide dokumentus n’ebe deit maka iha nia liman laran n’ebe relasionadu ho administrasaun kadeia ne’e nian husi 1975 to’o 1999 atu nune’e bele tau hamutuk ho arkivu hirak n’ebe iha ona. |
| 7.5.6 | Husu ba Governu Portugues atu fo’o fila fali ba eis Comarca Balide dokumentus n’ebe deit maka iha nia liman laran n’ebe relasionadu ho administrasaun no hari’i kadeia fatin ne’e molok 1975. |
