“Tanba buat sira n’ebe akontese iha 20 de Agosto tinan 1982 ami nia ema barak mak mate, feto barak mak ema viola, sai faluk, labarik sira sai oan kiak, barak sai kiak, iha ema barak mak sei iha trauma… ita bo’ot hanoin katak foti deklarasoens husi ema hirak ne’e bele rezolve [ami nia problemas] no kurtivu ami nia kanek? Ita bo’ot hanoin katak bainhira lori ema hirak n’ebe komete krimi mai hatama ba tribunal ami bele kura ami nia fuan kanek ne’e?” (Surat husi populasaun Mauchiga, Hatu Builico, Ainaro, 31 Maiu 2003).

Komisaun rona lian husi vitima violasaun grave ba direitus humanus husi Timor-Leste nia distritu hot-hotu. Nune’e Komisaun simu no rai deklarasun individual husi ema nain 8,000, no rona sasin husi audiensias iha nasional, nivel sub Distritu no suku, Komisaun buka duni atu kompriende diak liu tan populasaun sira nia husu kona ba justisa ba krimi sira n’ebe iha tempu uluk. Komisaun kompriende katak egijensia no nesesidadi husi vitima nain rua sei la hanesan, no la-iha solusaun ida deit n’ebe hatan ba vitima hot-hotu nia nesesidadi. Husi ninia relasaun ho vitimas n’ebe hetan violoens graves iha nasaun laran tomak, Komisaun halo konkluzaun katak egijensia ba justisa no responsabilidadi, sei sai hela nudar problema fundamental iha ema Timor-Oan barak nia moris no nune’e mos sei sai hanesan obstakulu potensial ida atu hari’i sosiedadi demokratiku bazeadu ba’a respeitu ba supremasia lei no rekonsialiasaun autentiku husi ema ida-idak ba ema seluk, ho familia sira, komunidadi sira no nasaun sira.

Komisaun kompleta ona ninia mandatu atu hari’i lia lo’os kona ba violasaun direitus humanus iha tempu uluk. Komisaun nia abilidadi atu halao k’nar ida ne’e bazeia ba hanoin diak ho vitima sira husi violasaun direitus humanus nian no liu husi respeita sira nia dignidadi no direitu atu husu justisa ba krimi sira n’ebe halo hasoru sira. Komisaun hare katak lia lo’os sai nudar baze fundamental atu hetan justisa no hari’i relasaun foun n’ebe abut ba onestidadi ho respeita malu. Lao’os deit hola medida iha area justisa nian, Komisaun mos fiar katak importanti tebes atu bele hatur lia lo’os hodi nune’e hakerek iha nia Relatoriu Final, no ema Timor-Oan hot-hotu bele hetan to’o fali gerasaun sira sei tuir mai ne’e, no ba governu no publiku geral sira husi nasaun oi-oin n’ebe involve a’an iha Timor-Leste nia historia. Buka atu rai didiak, habelar no dezenvolve material edukasaun nian iha aspetu hot-hotu n’ebe importanti tebes atu bele halao hodi nune’e garante hahalok hodi hadait CAVR nia k’nar, no atu respeita fiar n’ebe povu Timor-Leste fo’o ba Komisaun.

7.1 Justisa ba Hahalok Aát Sira iha Tempu Uluk

Buat  hirak  n’ebe  hetan  husi  Relatotiu  ida ne’e hatudu  katak  violasaun direitus humanus n’ebe akontese iha Timor-Leste namkari iha tinan 25 nia laran tomak husi periudu tinan 1974 to’o tinan 1999. Komiunidadi internasional hatudu duni nia laran la kontentei tebes ho krimi hirak n’ebe halo iha tinan 1999, bainhira mundu asisti hahalok a’at sistimatiku n’ebe mosu hamutuk deit ho autoridadi Indonesia nia falha atu respeita akordu hodi fo’o garantia ba seguransa. Fator ida tan n’ebe halo komunidadi internasional hirus makas mak oho ONU nia funsionariu sira duranti violasaun iha tempu n’ebe haleu Konsulta Popular.

Bele a’at tebe-tebes, maibe, krimi n’ebe halo iha tinan 1999, nia nivel a’at nian sai as liu teb-tebes bainhira kompara ho krimi n’ebe halo iha tinan 24 okupasaun nian, no la kumpriende ka hare’e lolo’os kona ba ida ne’e karik la hatene lia lo’os husi konflitu naruk ida ne’e. Komisaun hari’i iha tempu n’ebe Unidadi Krimi Seriu no Painel Espesial ba krimi seriu mos hari, hanesan parte ida atu luta hasoru impunidadi no luta atu hetan rekonsiliasaun lolo’os.

Komisaun hatene kona ba difikuldadi n’ebe komunidadi internasional no governu hirak n’ebe involve a’an bainhira sira buka nafatin rezolusaun kona ba problema krimis n’ebe seriu iha tinan 1999. Komisaun hare katak, iha prosesu ida ne’e, komiunidadi internasional fo’o atensaun uitoan deit ka la fo’o atensaun ba problema justisa kona ba krimis graves hirak n’ebe halo iha Timor-Leste iha tinan 23 nia laran, molok hahalok a’at iha 1999. tanba agora Komisaun halo relatoriu lia lo’os kona ba hahalok a’at hirak ne’e, sai nudar Komisaun nia k’nar tuir ninia mandatu atu foti konkluzaun n’ebe apropriadu bazeadu ba preokupasaun Lei internasional, no lao’os ba konsiderasaun politika. Buat hirak n’ebe Komisaun hetan h0atudu katak seidauk iha medida justisa n’ebe lolo’os ba krimi hasoru humanidadi n’ebe halo iha Timor-Leste iha tinan 25 nia laran tomak kopna ba periudu mandatu nain. Bazeadu ba ninia mandatu n’ebe hetan abut iha respeitu ba lei internasional, Komisaun foti konkluzaun katak justisa kona ba krimis tempu uluk nian, tenki kobre violasaun hot-hotu duranti periudu tinan 25 tuir ninia mandatu.

Laiha Justisa iha tinan barak nia laran hodi nune’e hamosu violasaun direitus humanus. Ba Timor-Leste no Indonesia rezultadu husi impunidadi ida ne’e sai nudar buat ida n’ebe hetan ona abut. Sira n’ebe halo planu, fo’o orden, halao no responsavel ba violasaun direitus humanus n’ebe seriu tebes to’o oras ne’e seidauk lori ema hirak ne’e hotu atu fo’o responsabilidade ba sira nia hahalok, no iha kazu barak ita hare duni oin sa ema militar no sivil sira nia karreira buras no funan tanba rezultadu husi sira nia atividadi. Respeitu ba supremasia lei no ba instituisaun hirak n’ebe sai responsavel ba lei nia administrasaun, ai-rin ba tranzisaun demokratika iha Indonesia, no hari’i nasaun iha Timor-Leste, sei fraku hela deit iha kontestu ida ne’e.

Konflitus iha Timor-Leste ne’e husi natureza internu duranti konfrontasaun fulan Agusto-Setembru 1975, bainhira Timor sei hanesan territoriu n’ebe seidauk ukun rasik a’an iha Portugal nia autoridade nia okos. Bainhira Forsa Indonesia invade Timor- Leste, husi Outubru 1975, konflitu ne’e internasionalizadu. Independentementi husi natureza konflitu nian, maibe, krimi hirak n’ebe halo iha tempu naruk ida ne’e nia laran dala barak liu sai nudar hahalok bo’ot no makas teb-tebes n’ebe hamosu sentimentu responsabilidadi komunidadi Internasional.

La hare deit ba krimi nia natureza, sirkunstansia ka kondisaun n’ebe seriu no imediatu dada mos responsabilidadi husi komunidadi internasional. Komisaun iha konviksaun katak ita nia Estadu n’ebe foin deit mak moris no mamar hela, la-bele tau naha todan ba nia kabas hodi halao k’nar buka justisa mes-mesak. Iha mos preokupasaun katak Estadu Indonesio nunka hatudu vontade lolo’os atu lori ka tau ba lista hahalok a’at nain sira husi krimi n’ebe halo iha tinan 1999, nune’e mos krimi n’ebe halo iha tempu okupasuan n’ebe naruk. Tanba ne’e duni Komisaun fiar katak aprosimasaun n’ebe difinitivu atu hetan justisa ba krimi hirak n’ebe halo iha Timor-Leste tenki kesi a’an metin ba komunidadi internasional nia dedikasaun, li-liu Nasoens Unidas. Sira tuir lo’os fo’o apoiu makas atu hari’i instituisaun forti ba justisa, tenki iha k’bit atu bele hambrik mesak hodi hases a’an husi situasaun politika iha Timor-Leste nia rai laran, ka iha tasi balun.

Komisaun konsienti tebes katak modelu solusaun oin sa deit ba krimi hirak n’ebe halo iha tempu konflitu iha tinan 24 nia laran no okupasaun sei sai kompleksu no difisil tebes atu hetan. Maibe, tenki identifikaelementu balu. Forma seida deit atu hetan justisa ba vitima sira tenki bazeia ba respeita lei internasional no hetan garantia liu husi prosesu n’ebe lo’os. Hanesan mos, bainhira hanoin oin sa atu hari’i justisa esforsu ne’e tenki hetan apoiu pratiku lao’os deit husi Nasoens Unidas maibe husi nasaun ida-idak mos, pronto atu tulun prosesu ne’e husi dalan oin sas deit. Ikus mai, resposta seida deit ba impunidadi, tenki hasoru dezafiu oin sa garante katak hahalok a’at nain bo’ot sira tenki hetan responsabilidade mesmu ke oras ne’e sira goza hela protesaun ruma.

Komisaun konsienti katak bainhira relatoriu ne’e fo’o sai ona, Peritu husi Komisaun Internasional n’ebe hili husi Sekretariu Geral Nasoens Unidas nian atu halo revizaun ba prosesu justisa nian ba 1999 mos sei fo’o sai sira nia rekomendasoens. Tanba ne’e duni, bainhira ami hato’o ideias ba kazus hirak iha 1999 ami sei inklui rekomendasoens kona ba krimi n’ebe halo molok tinan 1999 n’ebe simu tiha ona, ho laran taridu tebes, hetan atensaun n’ebe ki’ik teb-tebes.