04: Promove & Proteje Ema Nebe Fraku & La-iha K’bit Nia Direitus

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 16:58 pm0

770

4.1 Feto

Duranti periudu konﬂitu nian, ema feto halao k’nar n’ebe importanti tebes iha TimorLeste nia sosiedadi tomak – iha Timor nia laran no mos iha tasi balu – ema feto mak sai nudar fatuk inan ba familia no komunidadi, sira hasoru susar hanesan halao moris la ho sira nia kaben, maun ka aman n’ebe fo’o tulun ba sira, sira mak sai nudar defensora ba direitus humanus. Iha Timor-Leste, konflitu hamosu kondisaun sira n’ebe limita liberdadi ba ema feto no feto klosan sira n’ebe la-iha k’bit bainhira hasoru violasaun direitus humanus.

Violasaun hirak ne’e mak hanesan halo estragu seksual ba sira, halo sira sai atan ba seksu, no forma violensia seksual sira seluk tan n’ebe maibe membru seguransa Indonesia mak halo barak liu, maibe iha mos mane Timor-Oan n’ebe involve iha violasaun hirak ne’e.

Feto hirak n’ebe sai vitima ba violasaun seksual, dala barak komunidadi izola sira, hodi nune’e hasa’e makas tan sira nia k’bit laek ba violasaun foun. Balu to’o ohin loron, sei vitima nafatin tanba sira nia esperiensia tempu uluk. Liu husi interasaun ho vitima sira nia familia, Komisaun hare katak violensia domestika sai nudar hahalok n’ebe komun liu iha vitima barak nia moris lor-loron. Nudar ezemplu, mane balu n’ebe sei moris hela hafoin hetan tiha dadur no tortura, mai hato’o ba Komisaun katak sira mos halao komportamentu n’ebe violentu.

Insidenti violasaun domestika no asaltu hodi halo violasaun seksual iha Timor-Leste, sei a’as nafatin. dedikasaun nasional ba halakon tiha violensia hasoru feto, iha publiku no iha uma laran, importanti teb-tebes atu hapara siklu violensia no tauk n’ebe marka moris iha feto no feto klosan barak. Programa ba asaun ida ne’e, tenki mos promove dezenvolvimentu husi kultura kona ba igualdadi tanba diskriminasaun hasoru feto sai nudar fator chavi n’ebe kontribui ba violensia hasoru feto.

Komisaun Rekomenda:

4.1.1	Feto nia kontribuisaun oi-oin hodi involve a’an iha Rezistensia-iha rai laran ka husi rai liur- hetan duni rekonhesimentu, no dezenvolve esforsu dokumentasaun no desiminasaun seluk tan kona ba sira nia kontribuisaun, inkluindu hanorin iha eskola.
4.1.2	Pedidu husi Komisi Penyelidik Pelanggaran HAM Tim-Tim (Komisaun ba’a Investigasaun kona ba Violasaun Direitus Humanus iha Timor-Leste KKPHAM) n’ebe hato’o ba Governu Indonesia atu fo’o rehabilitasaun, kompensasaun no suporta ba vitima sira iha tempu rungu-ranga iha tinan 1999 iha TimorLeste, inkluindu feto no família sira, tenki implementa.
4.1.3	Krimi hasoru humanidadi no krimi funu nian n’ebe halo iha Timor-Leste n’ebe involve violensia seksual hasoru feto no feto klosan, tenki hasai tiha husi provizaun amnestia hot-hotu, tuir Rezolusaun Konselho Seguransa ONU nian 1325 kona ba Feto, Dame no Seguransa (Par. 11, S/Res/1325 2000).
4.1.4	Husu atu Governu, instituisoens religiozas, komunidadi lokal, no organizasaun sosiedadi sivil rezolve lalais injustisa n’ebe sei halo nafatin hasoru feto hirak n’ebe sai vitima ba violasaun seksual, hodi nune’e hametin diginidadi ba’a ema hirak n’ebe hetan terus hanesan ne’e.
4.1.5	Governu hamutuk ho organizasaun religiozu sira no sosiedadi sivil, halo nafatin esforsu atu halakon forma violensia hot-hotu hasoru feto no hola medidas inkluindu (a) halo lalais introdusaun legislasaun nian kona ba violência domestika nune’e mos medida emergensia atu protege vitima iha tempu krize; (b) halo provizaun ba rekursu barak tan no fo’o treinu ba agensia hirak n’ebe hakbit lei, no ba grupu n’ebe iha relasaun ho lei no judisiariu, atu nune’e hakbit sira hodi nune’e bele halo resposta efetivu ba kazu violensia domestika; (c) kontinua fo’o nafatin apoiu ba agensia no organizasaun sosiadadi sivil, atu nune’e sira bele hasa’e sira nia kualidadi servisu no fo’o apoiu ba vitima no mos ba mane sira n’ebe servisu hamutuk ho sira, atu muda modelu konportamentu n’ebe violentu.
4.1.6	Loron Nasional 16 Hodi Halo Atividadi hasoru Violensia hasoru Feto, tin-tinan atu kontinua tinan ba’a tinan no halo makas liu tan li-liu iha distritu sira.
4.1.7	Forsas Armadas ho Polisia nia Servisu dezenvolve politika n’ebe forti no bele halao duni, hodi nune’e promove igualdadi generu, bandu esplorasaun seksual no violensia hasoru feto, nune’e mos inpoin sansaun n’ebe makas tebes ba elementu forsa seguransa n’ebe deit mak sala tanba la kumpri politika hirak ne’e, atu nune’e la-iha tan ema feto Timor-Oan ida n’ebe bele hetan tauk husi instituisaun n’ebe hetan ﬁar atu kaer metin no protege sira nia direitus.
4.1.8	Armonizasaun Timor-Leste nia lei no Konvensaun ba Halakon tiha Forma Hot-hotu Diskriminasaun Hasoru Feto (CEDAW), tenki kontinua, katak hakbit instituisaun hirak n’ebe sai responsavel ba implementasaun CEDAW no halo relatoriu ba ONU kona ba Timor-Leste, nia cumprimentu ba’a CEDAW nia rekerimentu, no promove iha komunidadi nia laran, seida mak CEDAW, li-liu liu husi sistema edukasaun, imprensa no Igreja.
4.1.9	Asesu ba informasaun no servisu kona ba kuidadu saude reprodutivu, planu familiar no sai inan, aman, tenki fo’o ba feto no mane, inkluindu liu husi eskola, atu nune’e sira hatene kona ba oin sa sira halo desizaun kona ba reprodusaun, hatene responsabilidadi reprodusaun nian no hakiak labarik, no informasaun ne’e fahe hanesan ba ema hotu, la liu husi hahalok violensia.
4.1.10	Tenki hola medida atu rekonhese no apoia feto nia funsaun iha prevensaun no rezolusaun ba konﬂitu, nune’e mos kona ba hari’i dame, inkluindu mos nível lokal.
4.1.11	Governu hasa’e Eskritoriu kona ba Promosaun Igualdadi nian ba’a Sekretariadu Estadu nain iha Primeiru Ministru nia Eskritoriu no/ka fo’o ba’a iha Eskritoriu kona ba Promosaun Igualdadi nian ho Kuadru Konselhu nian ida hodi nune’e promove diak liu tan no hasa’e igualidadi generu nune’e mos feto nia partisipasaun kompletu iha Timor Leste-nia moris ekonomiku sosial cultural no politika, inkluindu liu husi promove hanorin hakerek le’e ba feto maluk sira iha area rural, no hasa’e tan labarik feto no feto sira nia partisipasaun iha eskola sekundaria no universidadi.