Justiano de Jesus: “Ha’u Nia Sasin Kona-Ba Massakre 12 Novembru 1991”

485
(Hakerek nain: Justiano de Jesus, Sobrevivente 12 Novembru – Juventude Lorico Asuwa’in).

Iha loron Segunda, 11 Novembru 1991, oras tuku 14.00 meudia, ha’u sai husi Seminário Nossa Senhora de Fátima hodi ba halibur iha uma Bemori Has-laran. Iha ne’ebá ha’u hasoru Luis de Jesus “Reket”, Joao Bercans “Sakoko”, Hugo de Jesus, maun Anito de Jesus, maun Alau de Jesus no Adai Campos. Ami, koalia kona-ba preparasaun misa no manifestasaun 12 Novembru 1991. Iha loron ne’e, ami prepara panfletu manifestasaun nian. Maun Anito Jesus mak fó osan hodi ami sosa hena, pilox no tinta hodi pinta panfletu. Joao Bercans “Sakoko” mós hatudu mai ami to’a (autoflante) boot ida ne’ebé nia ba foti iha nia maun Romaldo “Besi At” iha Liquica.

Iha loron ne’e, ami grupu ki’ik oan ne’e prontu atu tuun iha manifestasaun 12 Novembru 1991 bazeia orientasaun ne’ebé ami simu. Ami konkorda malu, atu idaidak buka rasik transporte hodi ba Igreija Motael iha tuku 05.00 dader hodi partisipa misa. Maibé ha’u hateten ba sira katak, ha’u partisipa Manifestasaun de’it tanba ha’u tenke misa iha Seminário Nossa Senhora de Fatima (tanba tempu ne’ebá ha’u hanesan seminarista).

Ha’u sei lembra, ami fahe ORASAUN SANTA CRUZ ba malu. Luis Reket ho João Bercans Sakoko mós komesa hatudu sira nia “Biru” atu lori ba manifestasaun 12 nian. Luis Reket dehan, “Biru ne’e importante atu salva ita husi TNI. Indonézia tiru ita la tama !”. Ha’u nonok de’it tanba ha’u la fiar. Maibé ha’u fiar katak ORASAUN SANTA CRUZ bele salva ha’u nia vida !

Depois prepara hotu tiha, Ami ne’ebé atu tuun direta ba manifestasau mak Luis Reket, ha’u, Joao Bercans Sakoko no Jo Jesus. Maun Anito, maun Alau de Jesus no Adai Campos deside la partisipa tanba sira mehi aat no sentimentu la di’ak !

Iha loron Tersa, 12 Novembru 1991, oras tuku 06.00 ha’u partisipa misa iha Seminário Nossa Senhora de Fátima. Hafoin remata misa, ha’u fó hatene ba ha’u nia Primo Marcelino Pereira Gari dehan, “Sei iha manifestasaun boot ohin, hahú husi Igreija Motael ba Semitériu Santa Cruz”. Ha’u dehan ba nia, “Misa remata iha Semináriu, ita ba partisipa kedas manifestasaun ne’e”. Maibé bainhira ami to’o iha SMA São Jose, ami haree manifestasun barak la’o sa’e husi parte Kantor Penerangan, iha Mascarinhas nian. Joven barak hakilar “Viva Timor Leste, Viva Kay Rala Xanana Gusmão, Viva Ramos Horta, Viva Sebastião Gomes. Mate ka moris ukun rasik an !”. Iha tempu ne’e kedas, ha’u halai ba hamutuk ho manifestante no husik hela ha’u nia Primo Marcelino Gary. Ha’u entrega de’it ha’u nia pasta ida ba nia. Ikus mai, ha’u hatene katak, Marcelino Gary mós tama hotu iha manifestasaun ne’e.

To’o iha Simitériu Santa Cruz, hamutuk ho manifestante sira, ami kontinua hakilar, “Viva Timor Leste, Viva Kay Rala Xanana Gusmão, Viva Ramos Horta, Viva Sebastião. Mate ka moris ukun rasik an!”. Durante iha manifestasaun laran, Simplicio “Asala” ho Batista “Malae” bolu ha’u ba foto iha lina oin, iha kruzamentu Santa Cruz. Derepente ha’u haree, TNI 303 lubuk ida komesa halai tun husi ponte My Friend nian. TNI hirak ne’e kaer kilat M-16. Sira komesa se kilat ba ami. Ha’u rona Batista dehan, “Lalika halai ! Lalika tauk ! Sira sei la tiru ita !”. Ami kontinua hakilar ba TNI sira. Ami baku hirus matan, kumu liman no hakilar nafatin “Viva Xanana, Viva Timor-Leste, mate ka moris ukun rasik an!”

Derepente ha’u rona kilat tarutu naba-naban. Ha’u la hatene see mak tiru uluk. Maibé ha’u hatene ona katak, TNI (303) iha ami nia oin mak tiru uluk. Ha’u hakru’uk hodi halai. Durante halai ne’e, ha’u haree maluk barak komesa monu ba rai no naklekar iha estrada laran Simitériu Santa Cruz nia oin. Halai la to’o distansia 8 metru, kilat musan kona ona iha ha’u nia ain-tanen parte karuk, halo ha’u monu kedas ba rai. Bainhira atu hamriik, ha’u haree ha’u nia ain-tanen rahun hotu no la’o la diak. Ha’u nia ain ran komesa sai barak. Ha’u mós haree maluk barak mate latan hela iha estrada no ran naksulin iha fatin-fatin. Ha’u obriga-an hamriik hodi kontinua halai ho ain sorin ne’ebé sei di’ak. Antes to’o iha portaun ki’ik simiteriu parte kraik, kartus-musan kona tan ha’u nia kabaas parte liman loos no halo ha’u toba kedas ba rai. Ha’u toba de’it ba estrada besik Ai-Sampolo nia hun iha portaun kraik, tanba ha’u nia ran sai barak liu ona. Iha tempu ne’e, ha’u haree ema nia kakutak naklekar iha estrada laran. Ran sulin iha fatin-fatin. Jovens barak mate hela iha estrada laran. Joven balu hakilar husu tulun. Ha’u toba de’it hodi reza no hamulak husu Nai Maromak no Matebian sira tulun no salvasaun.

Iha kondisaun difisil ne’e, ha’u hakilar ba kolega sira, “Ajuda, ajuda, favor ajuda “. Laklreur ha’u haree, Simplicio “Asala”, Bosco PST, Zeto Campo Alor no Marcio Ximenes Bemori halai sai husi Simitériu laran hodi kous no leba ha’u lori tama ba Simitériu laran. Sira ko’us ha’u ba tau liu iha rate kotuk. Sira hatoba ha’u hamutuk ho ema nain sia. Maibé ikus mai ha’u hatene katak, kolega nain sia ne’e mate hotu no ha’u mesak mak moris.

Sira hatoba ha’u ba rai, maibé ran kontinua sai barak. Mana ida tau farda SMA São Jose, naran Belinha Alves (Tempo ne’ebá hanesan maun Adano, Pedro Klamar Fuik nia namora), kaer nia lensu no hena hodi falun ha’u nia ain-tanen nebe’e rahun no ran sai barak. Mana ne’e haruka Bosco PST ho Zeto Campo Alor buka hena hodi sulan ha’u nia kabaás ne’ebé ran sai barak. Zeto ho Bosco mak kous no hein ha’u tanba ha’u nia kondisaun grave ona. Ha’u lembra, ha’u sei husu ba Zeto ho Bosco, “Ha’u mate karik. Tanba ha’u la tahan ona !”. Zeto hatan ba ha’u, “Tiu la mate. Tiu sei Moris ! Ita nia funu sei naruk !”. Ida ne’e mak rona husi Zeto no Bosco.

Iha fatin hanesan, ha’u haree, TNI no Polísia Indonézia sira kaer Simplicio “Asala”. Sira kesi no azelma hela Simplicio ba Cruz ida iha rate nia leten hodi hahú baku Simplicio to’o dolar didiak. Ha’u haree duni Polísia ida naran Alau, kaer tudik hodi sona Simplicio. Polísia Alau hateten, “Ne’e mak loron babain ne’e ha’u dehan rona. O la rona, agora simu! Ha’u mós haree komesa la moos ona. Maibé ha’u rona Simplicio hakilar no halerik tanba sira tuku, tebe, baku no tesi nia tilun !

Lakeur de’it, TNI no Polísia mai fanu ami, obriga hadeer hodi ba sa’e kareta truck TNI. Sira haruka Bosco ho Zeto ajuda ha’u hamriik. Maibé depois ne’e, ha’u haree sira baku Zeto Campo Alor ho Bosco to’o tasak didiak. Sira obriga ha’u la’o rasik ba sa’e kareta. Tanba la’o la diak, ha’u haksoit de’it ho ain sorin ba sa’e kareta.

Iha tempu ne’e ha’u haree jovens barak sira halibur hela iha PAI NOSSO nia kotuk. TNI ho Polísia sira baku sira to’o dolar didiak. Ha’u haree, Polísia ho TNI sira baku NANDO GULIT (matebian) no hodi tudik sona iha nia ulun halo ran sai barak. Iha PAI NOSSO Laran, ha’u mós haree maun-alin barak kanek todan no toba hela iha ne’ebá hodi halerik hakilar tanba kanek.

Ha’u kontinua haksoik hodi hakat mai sa’e kareta Truck TNI ne’ebé para hela iha Portaun boot Simimtériu Santa Cruz nia oin. Bainhira sira tula ha’u sa’e ba kareta, ha’u haree, mate barak loos iha kareta laran. Ha’u konese mate ida naran Jose KODOK husi suco Mascarinhas, maibé nia mate tós tiha ona ! Ha’u la sura iha ema hira mak mate iha truck laran, maibé ha’u haree katak, ema mate toba sa’e malu de’it. Depois, sira tula ami, ha’u la hatene sira atu ba so’e ami iha ne’ebe ? Maibé durante iha truck laran ha’u nia matan hateke ba leten hodi haree no rona. Ha’u rona husi HT TNI nian iha truck laran, sira komunika ba malu atu lori ami ba Hospital no mortuáriu Wirahusada Lahane.

To’o iha Hospital Wirahusuda, sira hatun ami. Wainhira tun husi truck TNI, ha’u mesak mak moris. Restu sira ba tau iha Mortuáriu, tanba mate hotu ona. Tanba haree ha’u moris hela, TNI ida tenta sona ha’u ho tudik iha kabaas sorin loos. TNI sira seluk haree situasaun ne’e halai mai sori, maibé ha’u monu kedas ba rai. Sira ko’us ha’u hodi tama ba Hospital laran. Sira tau ha’u iha Aula boot ida hodi halo tratamentu médiku. Ha’u hetan kanek tolu, kanek rua iha kabaas sorin no kanek ida iha ain-tanen karuk. Kanek ida TNI sona ikus ne’e halo ha’u grave tanba ran fakar barak liu tan.

Iha Hospital laran, ha’u haree maluk manifestante barak kanek todan toba hela iha ne’ebá. Balu kanek iha ulun, iha oin, iha kabun, iha kabaas, iha ain, no kanek oioin iha isin lolon. Ha’u haree maluk balu dada-iis boot no besik atu mate, ida mak SICO BINARAGA. Balu ha’u haree mate no TNI sira falun iha maka no komesa leba sira sai ba tau iha Mortuáriu.

Iha loron Kuarta, 13 Novembru 1991, kalan horas 19.00 Dom Carlos Belo ba visita ami. Iha tempo ne’ebá, Dom Carlos Ximenes Belo fó kedas “Mina Sarani” ba ha’u, tanba ha’u nia kondisaun grave loos ona. Maibé, Dom Carlos hateten ba ha’u, “Maromak nia Graca sei horik ho O, lalika tauk, o sei moris !”. Liafuan ne’e sai naroman, esperansa no fé ida mai ha’u hodi kontinua moris iha nakukun no mate nia laran.
Ikus mai, ha’u hatene katak, ami hamutuk manifestante 91 mak moris no hetan tratamentu iha Hospital Wirahusada Dili. Maluk sira ne’ebé mate ami la hatene hira? Sira nia mate isin lori ba ne’ebe mós ami la hatene? Sira ne’ebé konsege halai sai husi Simitériu mós la hatene sira nia paradeiru iha ne’ebé? Situasaun momentu ne’e difisil teb-tebes.

Iha ospital laran, ha’u toba besik APEU KULUHUN (matebian), Alex Samurai (PNTL). Ha’u sei lembra mós kolega lubuk ida iha Wirahusada laran hanesan, Maun Giri, Marcio Ximenes, Simplicio, Ardo, mana Isabel, Juvita, mana Fina, Leví, Ameta Lahane no kolega barak ne’ebé ha’u labele teme ida-idak. Sira ne’ebé di’ak ona, liuliu lideransa manifestasaun hanesan maun Giri Mouris, SGI sira lori ba POLWIL hodi halo enkéritu. Ha’u sei lembra maun Giri antes SGI sira lori nia ba Polwil nia hameno ba ami hotu iha Wirahusada katak, “Se karik TNI sira husu se mak haruka imi tuir manifestasaun, hateten ba sira dehan, Gregorio Saldanha mak haruka. Nia mak responsabiliza !”. Maun Giri, ema grande lider juvinil ida desde ha’u koñese iha tempu resistensia to’o ohin loron.

Ha’u hetan tratamentu iha Hospital Wirahusada durante fulan tolu. Iha loron 14 Febereiru 1992, TNI no SGI sira lori ha’u ba intrega iha Xefe do Suco no Babimsa Bemori hodi reunifika ha’u ho familia. Ha’u obrigatóriu “Lapor-diri” fulan dala ida durante tinan ida. Dom Carlos Filipe Ximenes no Padre Albert Karim, SJ haruka ha’u fila hikas ba Seminário Nossa Senhora de Fatima Lahane iha loron, 10 de Marco 1992.

Honra ba herois no martires Joventude Lorico As Wain hotu.

Viva Juventude Lorico As Wain !

Viva Povo Maubere !

Viva Timor-Leste !




Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Alert: Chega! Area Protejidu!
X