Dili – iha loron 25 Setembru 2021, Centro Nacional Chega!I.P fahe informasaun kona-ba justisa tranzitória ba Parlamentu Foinsa’e (PF) periodu dahaat hamutuk ema na’in sanulu resin ho diskusaun interativa, ne’ebé ho objetivu atu bele hatene kona-ba progresu no dezafius husi implementasaun justisa tranzitória iha Timor-Leste.
Diretór Ezekutivu Centro Nacional Chega!I.P Hugo Maria Fernandes hateten, implementasaun justisa tranzitória iha Timor-Leste importante tebes tanba Timor-Leste foin sai husi situasaun konflitu polítika no funu ne’ebé husik hela kanek sira ne’ebé mak iha ita ema nia hanoin, neon ho mós isin lolon.
Tuir Hugo, iha Timor-Leste, implementasaun justisa tranztóriu hanesan mekanizmu ida atu garante responsabilidade no akuntabilidade ba aktu ne’ebé mak ema halo durante konflitu polítika pasadu no tinan 24 nia laran invazaun Indonézia, exemplu akontese oho ema, halo torturasaun no violasaun seksuál oin-oin ne’ebé halo ema mate.
“Justisa tranzitória ne’e harii atu garante responsabilidade no akuntabilidade. Se ha’u nia aman ne’e ema oho ha’u tenke hatene tanbasa mak ha’u nia aman ne’e ema oho”, dehan Hugo liu husi aprezentasaun materia iha Salaun Konferensia Centro Chega! Antigu Comarka Balide, Dili, Sabadu (25/09/2021).
Hugo afirma, implementasaun justisa tranzitória hanesan padraun internasionál ida ne’ebé tenke implementa atu nune’e bele hakat liu tiha tranzisaun ida.
Tanba konflitu ne’ebé akontese ita bolu atrosidade ne’e envolve violensia fíziku, ne’ebé halo ema mate, halo ema lakon, dalaruma husik hela kanek sira ne’ebé mak iha ita ema nia hanoin neon no isin lolon tomak.
Atrosidade kategoriza krime boot tolu, ida mak ema bolu jenosida ne’e oho ema, maibé la’os oho ema arbiru, nia alvu ne’e bazéia ba rasa etniku ou relijiaun. Atrosidade ne’ebé akontese iha Timor durante tinan 24 kategória jenosida. Segundu krime kontra umanidade, ne’e violasaun atrosidade direitus umanus ne’ebé mak boot. Violasaun atrosidade direitus umanus, ne’ebé komprova ho aspeitu rua, ida ema halo antes planu katak antes ne’e ema oho, ema kaer, ema kapturadu, se mak sira atu ba kaer, se mak atu ba oho, atu lori ba halo lakon ne’e iha ne’ebé, ne’e sira halo tiha kedas planu. Seluk mak, orden por scrita, nia alvu mós hanesan.
Ema sira ne’ebé mak sai alvu ba krime mak ema sira ne’ebé luta ba ukun rasik-an tanba sira kontra rejime Indonézia nia hakarak. Ida seluk mak oho (pembunuhan) ne’e kategória ida de’it husi krime kontra umanidade iha ema mate, halakon ema, halo ema hamlaha, hadadur ema, laiha tribunal no Ida boot liu mak violasaun seksual ba inan feto sira.
Reprezentante Parlamentu Foinsa’e Alda Femerini G. da Silva Soares sente kontente no apresia ba materia kona-ba justisa tranzitória iha Timor-Leste no nia fiar katak ho matenek ne’ebé nia hetan bele fahe ba nia kolega sira seluk ne’ebé lapartisipa iha atividade ne’e.
