Bia Shana Fallu

Bia Shana Fallu Ponta Leste Nia Oan Feto “Simu Moruk Tan Murak Rai”

2539

Situasaun Moris Iha Vila Laran 

Hafoin oras 3, Major ida ho kareta isin 4 nakonu ho forsa mai husi Lospalos hodi tula Saudoza Bia Shana ho nia oan Nono ba aprezenta iha komandu Sektor iha Asrama 745. Bapak sira inkeretu hodi dehan o se? O nian laen mak Fallu Txay, ninia naran koñesidu agora iha ne’ebé los, o hatene ka? o mai ho forsa? Keta o bosok. Ami ba fó hatene Luis Monteiro nian fen atu koalia ho nia, pergunta oi – oin deit.

Bainhira  to’o Komando Sektro ABRI, bo’ot sira militar inklui mos kolaborasionista sivil nain-2 hein iha ne’eba. Hafoin bapak sira inkeretu hotu, sira lori Saudoza ho nia oan Nono  ba Kodim 1629, sira deten iha ne’ebá, no loro-loron inkere hela deit.

Hafoin semana ida, Komandante Sektor ABRI nian dehan nune’e, “Orsida kalan Ó ba toba ho Arminda, Aluc Descartes nian fen mak imi komunista sira hola hanesan fen ho laen mak soe fali, ne’e mak komunista sira nian hahalok no hamrik mai rasta fu’uk hodi horon dehan imi ail-aran sira ne’e iis loos. sira rasta tan fu’uk halo Nono tanis makas no haruka soldadu ida ba bolu Arminda mai hasoru Bia Shana . Lokraik ne’e duni Arminda lori Saudoza Bia Shana ba Ira-Ara, kalan ne’e, membru 745 ida nia fen mak hela iha uma ne’e husu buat oi-oin mai ba sira.  

Dader sira lori Saudoza Bia Shana ba Kodim 1629 no lokraik lori ba toba ho Sra. Regina (saudozu Cuba nian fen segundu). Saudozu Cuba nia kaben segundu núdar ajente FC (Frente Clandestina)  ne’ebe mak iha ligasaun FA. Kalan sira ko’alia buat barak kona-ba funu, kalan ne’e sira  ne’e husu ba Saudoza Bia Shana atu hakerek surat ba ninia laen (Komandante Cuba), maibe Saudoza Bia Shana dehan katak “Ha’u iha FA, ha’u nia kna’ar la’ós servisu iha zebra.

Iha tuku 3 madrugada  rona botas tarutu no ema koalia neneik iha uma sorin, dader rai sei nakukun kareta komando hamutuk isin hat (4) nakonu ho tropa sira mai para iha uma oin, no ameasa ho kilat dehan, “GPK nia fen, laran a’at, bosok-ten, sae kareta!. Tanba Nono tanis, Saudoza Bia Shana sei hamaus hela, soldado nain-2 rasta Saudoza Bia Shana no hatama iha kareta laran no rasta Nono husi nia mama nia kous, no ida kaer nian kelen karuk no ida kaer nia kelen loos atu les, mak Saudoza Bia Shana hakilar no tanis no husu sira atu husik nia oan. Saudoza Bia Shana hakilar nian aman mak sala, hau ho nian aman mak sala, hau nia oan inosente/ kik, favor husik hau nia oan, imi bele oho hau, maibe husik hau nia oan ba. Hafoin hau husu atu entrega ba mana Amelia (Adj, Palinapa nia fen mak dadur hela iha kodim, hafoin sira rasta Nono fó ba mana Amelia).

To’o tiha asrama 745 nian fatin ne’ebe CMD hela-ba, bainhira kareta iha office oin, CMD Sector Kasi 1, CMD Chandrasa hotu hambrik iha odamatan oin ho oin-buis hela, hau hakruk hela hodi kumprimenta, maibe ema ida la hatan, hau laran tauk hodi hateke ba sira.

Lakleur kolaborasionista nain-2 mai hasoru hau hodi fó konsellu oi-oin. Depois lori Adjunto Vaikoliha ka Adriano ne’ebe mak TNI kaptura iha area Bukoli atu mai hasoru hau hodi sai durubasa. Komandante Sector hahu inkeretu dader to’o lokraik kona-ba saida mak hau halo no koalia iha Ira-Ara no iha mana Regina nian uma. Maibe hau dehan katak hau la koalia buat ida ba sira, maibe bapak ne’e lori mai tau iha hau nian oin kasete gravada ki’ik oan ida, nebe mak grava saida mak hau koalia iha Ira-Ara no mana Regina nian uma, iha ne’e hau foin deskobre katak afinal hau toba sala fatin, inkeretu mos kona-ba radio transmisor direta ba rai liur, hasoru malu dala-hira ho Xanana, hau nia laen asalto kampu konsentrasaun hodi sunu uma, halo emboskada hodi tiru malu ho bapa no oho tentara, seluk tan. Hafoin inkeretu hau, nune’e:

  • Radio transmisor directo exterior o hatene no haree ka lae? Semak fo/ semak lori mai?
  • O hasoru Xanana dala hira? Saida mak nia koalia?Xanane ne’e hasai formasaun saida mak nia bele komanda forsa? Belanda  ho matenek oin-oin  ami manan sira sa tan ho imi beik sira.
  • O nian laen oho bapak, asalta populasaun sira o hatene ka lae? Sasan ne’ebe sira foti fó ba o ka lae?.
  • O nian hahalok ne’ebe o halo iha Regina nian uma no iha Ira-Ara hatudu ho laran a’et, bosok ten. Oin hanesan imi hakarak ukun –an no sst.

Balu hau hatan, balu hau nonok deit perguntas hirak ne’ebe sira repete bei-beik, ameasa ho kilat. Tanba hau ho kondisaun isin-rua, kolen ho hirus no sente diak liu mate deit ona hodi hanoin hau nian oan ne’ebe sira baku dader, ho ida ne’e hotu, hau hatan nune’e, “Buat hotu ne’ebe imi husu, hau lahatene no hau la halo tanba hau rende, nune mos hau hakarak husu ba Bapak, “Sé bainhira imi ba oho ema FRETILIN iha ailaran, bapak fó hatene ba bapak sira nia fen? Bapak sira hasoru malu dala-hira ho Soeharto?”.

Ho resposta ida ne’e halo komandante hirus no riba tun sasan sira iha meza leten no fó mai hau 30 minutus atu hanoin no nia tama ba ninia kuartu no taka odamatan. Hafoin Adjuntu Liha dehan mai hau, “feton diak liu fó-sai saida mak o hatene, tanba o nian vida iha deit minutu hirak nian laran. 

Komamdante ne’e sai-mai hodi hananu “Rai Dili Rai Sidade”. Hafoin tama fali ba kuartu laran, lakleur mai fali hodi dehan nune’e, “Pak Adriano husu ba GPK ne’e saida mak nia halo iha kalan iha Regina nia uma? Tanba saida mak nia hatan nune’e mai hau komandante bo’ot ida? Ida ne’e pergunta minutu ikus liu, karik nia la hatan ho respeitu no diak, hau iha poder atu entrega ba CMD atu haree hodi fó ultimatum ba ninia vida. Ho lia-fuan husi saudozu Adj. Liha hau konsege hatan nune’e, “Deskulpa bapak, hau foin rende iha semana kotuk, politika iha ailaran seidauk lakon husi hau nian hanoin, politika hanesan hahan no bee ne’ebe mak hau seidauk haluhan. Lian husi gravador ne’e, tanba sira husu hau mak hau hodi koalia.

Ho matan-ben, hau husu ba bapak bele oho hau, maibe husik hau nian oan Nono. Karik oho hau, hau husu atu ba haree lai hau nian-oan, tanba hahalok ne’ebe ohin dader bapak sira halo mai hau nian-oan ne’e todan tebes mai hau, ne’ebe dala-ida tan imi bele oho hau, favor hodi hau ba haree hau nia oan lai.

Depois CMDT Sektor ne’e bolu komandante CMD Chandrasa /Mesgula, no hatama hau iha kuartu nakukun ida nian laran. Hau tanis ho matan-ben, kolen no senti hamlaha tanba loron tomak sira la fó han, hau desmaia tiha no sira hasai hau nia hatais dader mak foin fó paun fuan ida mai hau.

Hafoin hau husu hodi hakruk no atu rei CMDT Nangala Chandrasa nia ain, entaun sira lori hau ba Kodim hodi haree hau nian-oan. Hau to’o iha Kodim haree hau nian-oan, kuitadu nia ho matan bubu no tanis hela, nian matan-ben suli hela, maibe lian mak laiha liu. Hau halai hakoak hodi tanis no nia dehan “Mãe, Nono tem medo, vamos auta / outra ves para / para o mato, gente hoje bate e zanga Nono” (Nono tauk, ita fila ba ailaran, ohin ema baku no hirus Nono). Maibe hau hatan deit ho matan-ben hodi kous hamaus.

Lor-loron hau lao ba fatin hodi inkeritu iha 745, Kodim no komando buat mak halo hau kole los entaun hau dehan ba Adjunto Liha atu fó hatene ba familia iha Bauro ka hau nian bin Herminia iha Saranero atu mai foti Nono hodi ba uma, maibe ho situasaun hanesan ne’e familia sira la brani mai lori hau nian-oan.

Iha Kodim, Nono kustuma koalia lian portugues, maibe sira baku labarik no hakilar atu labele koalia lian portugues, tanba sira dehan kolonialista nian lian, husi Kodim 1629 lori hau ba fali Komando Nangala. Iha fatin foun ne’e, kalan loron inkeritu. Kalan ida Komandante Nangala ho intensaun a’at rasta hau hodi atu halo relasaun sexual (vx oral), maibe hau isin rua, sira bo’ok hau hanesan boneka halimar, hau hakilar nia taka hau nian ibun ho forsa hodi nehan atu mohu nune mak to’o agora dala ruma moras bei-beik. Buat barak a’at akontese mai hau iha Komando Chandrasa, maibe buat hirak ne’e hotu hau oferese deit ba Nai, tanba murak rai Timor.

Molok hau lao ho Komandante Sektor, Komando  Nangala ba sub-distritu sira hotu, sira lori hau ba Dili ho helikopter hodi hasoru bo’ot sira iha Dili. Iha biban ne’e, bapak komandante ne’e hetan promosaun diviza aifunan ida aumenta ba aifunan 3, hafoin nia dehan mai hau “Dulu dua sekarang sudah tiga, terima kasih pak Fallu Txay, terima kasih”, hodi kaer hau nia liman.




Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Alert: Chega! Area Protejidu!
X