Komisaun halao servisu atu kompriende kauza hirak n’ebe marka konflitu politiku iha Timor-Leste, no violensia n’ebe ema Timor-Oan no forsas armadas Indonesia nian mak halo. Komisaun rona vitima violensia nian husi parte hot-hotu, halo entrevista ba lider politiku sira kona ba sira nia pontu de vista, inklindu halo entrevista iha Indonesia. Komisaun fiar katak divizaun klean iha ita nia sosoidadi nia laran duranti konflitu tinan 25 nia laran, no violensia n’ebe tama iha moris politiku Timor-Oan nia iha tinan 1975, sei sai nafatin hanesan obstakulu ba dezenvolvimentu kultura ba demokrasia no dame n’ebe sustentavel iha Timor-Leste.
Violensia no intimidasaun, la iha fatin iha moris politika nian iha Timor-Leste – folin ne’e bo’ot tebes. Komisaun sente neon metin bainhira lider politiku sira hatudu sira nia unidadi hodi fo’o sasin iha Audiensia Publika Nasional kona ba Konflitu Politiku Internal husi 1974-76, no komunidadi nia resposta n’ebe pozitivu tebes tanba sira loke sira nia laran. Maibe, sei iha nafatin buat barak atu halo hodi nune’e bele kura kanek klean n’ebe hetan iha periudu ida ne’e no atu konsolida dezenvolvimentu pluralistiku no dezenvolvimentu moris politiku ho dame iha Timor-Leste.
Komisaun Rekomenda:
| 9.1 | Partidu politiku hot-hotu garante prinsipiu universal direitus humanus nian n’ebe hakerek mo’os iha Timor-Leste nia Konstituisaun atu nune’e prinsipiu hirak ne’e bele hetan respeitu lolo’os iha sira nia politika no pratika. |
| 9.2 | Partidu politiku hot-hotu respeita k’nar neutral husi Polisia nia Servisu, Forsas Defeza nian no estadu nia organizasaun seguransa seluk tan, no inklui dedikasaun atu respeita prinsipiu ida ne’e kona ba neutralidadi iha sira nia politika partidu nian. |
| 9.3 | Partidu politiku hot-hotu halo compromisu publiku ida hodi halao sira nia atividadis politikas ho hahalok n’ebe dame no la ameasa no sei foti medida disiplinar n’ebe makas hasoru membru partidu se deit n’ebe defende ka uza imprensa atu hamanas liu tan agresaun ka tauk iha komunidadi nia laran. |
| 9.4 | Partidu politiku hot-hotu halo compromisu publiku ida katak sira sei la organiza grupu joven sira ba objetivu politiku, karik halo duni, tenki halo ho dame no tuir lei. |
| 9.5 | Partidu politiku historiku sira nain 5 ne’e– Apodeti, ASDT/Fretilin, KOTA, Trabalhista, no UDT – hari’i prosesus, bainhira deit presiza, atu hare kona ba violasaun direitus humanus n’ebe sira nia membru halo iha tempu uluk ka sira n’ebe dait ba sira, no halao servisu atu implementa rekomendasaun husi Relatoriu ida ne’e, li-liu sira n’ebe hatudu kona ba atu hasai permanentemente ameasa violensia nian husi moris politika iha Timor-Leste. |
| 9.6 | Eis grupus politikus pro-autonomia n’ebe sei existi iha Indonesia halao k’nar atu implementa rekomendasaun husi Relatoriu ida ne’e, li-liu sira n’ebe hatudu kona ba atu hasai permanentemente ameasa violensia nian husi moris politika iha Timor-Leste. |
| 9.7 | Programas edukasaun sivika nian uza material husi Relatoriu ida ne’e, hodi hatudu ba kominidadi importansia ba hahalok n’ebe la liu husi violensia, no katak violensia politika nian folin as teb-tebes. |
| 9.8 | Prezidenti foti inisiativa foun hodi apoia dialogu politiku, sosial no kultural husi ema Timor-Oan sira iha Indonesia no Timor-Leste, no katak inisiativa hirak ne’e buka atu involve lider politiku sira n’ebe iha esperiensia oi-oin no Governu Indonesio nia suporta. |
