5.5 Provedoria Neébe Efetivu
Timor-Leste nia historia n’ebe foin deit mak mosu, hatudu oin sa instituisaun estadu n’ebe la respeita supremasia lei nian, la-iha kapasidadi n’ebe proporsional iha kuntribuisaun ba violasaun Direitus Humanus. Iha tempu hirak n’ebe tama iha Komisaun nia revizaun, povuTimor-Leste nia oan sira, moris la ho defende n’ebe efetivu iha supremasia lei nian ka responsabilidade administrasaun finansas n’ebe funsiona lolo’os. Kontinua nafatin ho pratika hirak ne’e hodi tau hanesan norma, mak sei sai nudar dezafiu signifikanti ba governu, sosiedadi sivil no komunidadi.
Komisaun simu ho neon haksolok desizaun hodi hari’i eskritoriu Provedor ba’a Direitus Humanus no Justisa, no hatene kona ba k’nar chavi instituisaun ida ne’e nia independensia iha atu protege direitus humanus iha Timor-Leste, inkluindu direitus hirak n’ebe iha risku husi korupsaun iha setor publiku nia laran.
Komisaun Rekomenda
| 5.5.1 | Provedoria nia Eskritoriu, atu bele halao nia mandatu hodi protege direitos humanus, atu mos bele prevene efektivamente korupsaun, tenki hetan garantia kona ba nia independensia total no hetan nivel orsamentu no rekursus humanus n’ebe apropriadu; Provedoria halao revizaun ba lei hot-hotu, politika publiku no prosedimentu hirak n’ebe relevante ba’a prevensaun kona ba korupsaun, no halo relatoriu ba Parlamentu Nasinal kona ba reforma n’ebe presiza atu hari’i eskema ka modelu no mekanismu legal n’ebe forti, hodi nune’e promove governu nia integridadi no prevene korupsaun iha nivel hot-hotu kona ba administrasaun publika. |
| 5.5.2 | Parlamentu Nasional adopta legislasaun hirak n’ebe Provedor rekomenda, katak seksaun hot-hotu husi governu no administrasaun publika implementa rekomendasoens hirak ne’e no hari’i regimi monitorizasaun makas ida. |
| 5.5.3 | Timor-Leste nia Estadu ratifika ONU nia Konvensaun Hasoru Korupsaun (ONUKHK) n’ebe nia asina tiha-ona iha tinan Dezembru 2003. |
| 5.5.4 | Provedoria nia Eskritoriu halao bei-beik konsulta ho instituisaun fila liman sira no sosiedadi sivil kona ba asuntu korupsaun nian, uza Loron Internasional Anti-korupsaun iha loron 9 fulan Dezembru atu hametin konsensializasaun publika kona ba oin sa hahalok korupsaun nian halo estragu ba ema kiak sira, dezenvolvimentu no investimentu husi rai liur, no halo koperasaun ho organizasaun sira hanesan Transparensia Internasional atu nune’e bele halo relatoriu n’ebe kompletu no objetivo kona ba Timor-Leste hanesan parte ida kona ba ninia Relatoriu Korupsaun Global (Global Corruption Report). |
| 5.5.5 | Provedoria nia eskritoriu, servisu hamutuk ho sektor privadu no Kamara de Komersiu atu dezenvolve kodigu de kondutu anti-korupsaun ida ba’a negosiu no fo’o rekursu no treinu ba’a Kamara nia membrus. |
| 5.5.6 | Provedoria nia Eskritoriu dezenvolvehanesan estadu nia instituisaun ida n’ebe povu konsidera katak besik tebes ba sira nia komunidadi no problemas no tuir ida n’ebe bele tulun hodi hetan lalais resposta n’ebe efetivu ba abuzu potencial ka aktual hasoru direitus humanus, inkluindu dezenvolve mekanismu avizu n’ebe sedu iha fatin hirak n’ebe violensia bele hahu. |
