5.2 Parlamentu Nasional Neébe Efetivu
Iha Indonesia no Portugal nia ukun, Timor-Leste iha duni instituisaun legislativu, maibe la reprezenta povu no la fo’o konta ba povu no servi deit ba sira n’ebe maka iha poder nia interese no lao’os ba’a povu. Sistema ida ne’e, muda tiha-ona ba fali sistema demokrasia n’ebe povu maka livremente hili parlamentu, hodi nune’e sai nudar orgaun soberanu. Sistema foun ida ne’e, iha nia karakteristika n’ebe bo’ot liu sira seluk mak hanesan bele hatan no fo’o konta ba povu, liu husi sira nia funsaun legislativu no hodi povu nia naran, fiskaliza no hare nafatin governu nia lalaok no servisu publiku seluk tan inkluindu gasta publiku nia osan.
Komisaun Rekomenda:
| 5.2.1 | Membru husi Parlamentu Nasional iha fasilidadi no rekursu n’ebe sufisienti no efetivu tebes atu halao responsabilidadi ho povu nia naran. |
| 5.2.2 | Parlamentu Nasional no individu sira n’ebe sai membru Parlamentu, kontinua nafatin hakbit sira nia funsaun nudar reprezentanti no hatudu kona ba responsabilidadi ba’a povu liu husi mekanismu mak hanesan halo relatoriu beibeik, vizita ba distritu, hasoru no dada lia ho komunidadi, audiência publika, no komunikasaun liu husi media. |
| 5.2.3 | Parlamentu Nasional ho nia membru sira, iha programa n’ebe lao hela deit atu informa no eduka komunidadi kona ba Parlamentu Nasional nia funsaun, li-liu ba’a ema foin sa’e no labarik sira n’ebe iha eskola; atividadi ida ne’e atu halakon sentidu alienação n’ebe povu sira hetan liu husi esperiensia tempu uluk nian, hodi halo sira kompriende liu tan, kona ba Parlamentu nia funsaun n’ebe reprezenta povu, no fo’o aten brani ba sira atu partisipa liu husi fo’o sira nia votu iha eleisaun, no nune’e mos liu husi hola funsaun n’ebe ativu iha politika no uza sistema ne’e. |
| 5.2.4 | Governu exekutivu no servisu publiku sira, buka atu hatene funsaun soberania husi Parlamentu no, iha espiritu kona ba responsabilidadi ho parseria, loke sira nia a’an bei-beik ba politika dialogo, konsultasoens, no pergunta husi membrus Parlamentu nian n’ebe halo ho povu nia naran. |
| 5.2.5 | Parlamentu Nasional halo legislasaun atu nune’e kumpri duni Timor-Leste nia obrigasaun hodi halo relatoriu tuir tratadu direitus humanus n’ebe ratifika tiha ona. |
