Iha periudu tinan 25 nia laran n’ebe tama iha komisaun nia mandatu hatudu kona ba oin sa populasaun Timor-Leste halai sai husi sira nia rain tan razaun seguransa pesoal, fiar politika ka tanba ema obriga sira atu sai. Ema rihun ba rihun n’ebe halai iha 1999, sei hela nafatin iha Timor Indonesia no iha fatin seluk tan iha Indonesia. Ema rihun ba rihun n’ebe halai husi Timor-Leste iha 1975 no tinan hirak tuir ne’e, oras ne’e moris iha Portugal no Australia, no ladun barak maka namkari iha mundu tomak. Labarik Timor-Oan sira n’ebe lori sai ba Indonesia duranti tempu funu, sei ketak nafatin husi sira nia familia.
Sei sai nudar prioridadi nasional atu kria klima ka ambienti akolhimentu, entre ema Timor-Oan sira, hodi nune’e simu sira n’ebe hakarak vizita ka fila mai Timor-Leste. Hahalok ida ne’e, hametin buat hot-hotu hanesan, natureza demokrasia husi ita nia sosiedadi no atu hametin demokrasia no seguransa nia kapasidadi hodi nune’e hametin duni aspetu hirak n’ebe importanti tebes. Bainhira Timor-Oan sira involve iha violasaun direitus humanus, mak prosesu n’ebe lolo’os tenki aplika konsistente ho dedikasaun n’ebe ofisial atu hari’i sosiedadi ida bazeadu ba reponsabilidadi, supremasia lei no direitus humanus.
Komisaun Rekomenda:
| 11.1.1 | Oras ne’e iha nafatin inisiativa atu promove kontaktu no hakarak diak husi ema Timor-Oan husi Timor-Leste no Timor-Oan sira n’ebe sei iha Indonesia, li-liu sira n’ebe iha Timor-Oeste, hodi hare li-liu ba sosial, kultural no troka edukasaun ba labarik no jovem sira, no husu ba lider komunidadi, Igreja Catolica no komunidadi fiar sira seluk tan, Indonesia nia ONG sira no Governu Indonesio atu tulun prosesu ida ne’e |
| 11.1.2 | Atu dezenvolve oin sa hametin relasaun ho ema Timor-Oan sira n’ebe moris iha tasi balu, ka n’ebe foti ona sidadania reai seluk nian hodi nune’e ema hirak ne’e bele fiar sira nia a’an atu kaer metin nafatin sira nia ligasaun familiar, kultural no buat hirak n’ebe liga sira ba sira nia rai moris fatin no kontribui ba Timor-Leste nia interese liu husi sira nia atividades no relasaun hirak n’ebe sira halo iha rai liur. |
11.2 Labarik Sira Neébe Haketak
Labarik Timor-Oan barak mak haketak malu tiha ho sira nia familia duranti okupasaun Indonesia nian iha Timor-Leste, inkluindu mais au menus 4,500 iha 1999.Barak n’ebe tama iha kategoria antes de 1999 oras ne’e adultus ona, no inklui balu n’ebe buka hela sira nia familia maibe sira la hatene lo’os sira mai husi n’ebe. Sira barak n’ebe fahe malu tiha ho sira nia familia duranti situasaun rungu-ranga iha tinan 1999 iha balu n’ebe fila fali ona mai ho sira nia familia ka hela nafatin ho ema n’ebe hakiak sira. Responsabilidadi ba kategoria ida ne’e tau ba’a Indonesia no Timor-Leste nia Governu sira bainhira asina akordu iha Dezembru 2004 liu husi “Memorandum of Understanding Kona ba Koperasaun atu Protege Direitu ba Labarik sira n’ebe Ketak no Refugiadu”, UNHCR mak fasilita akordu ida ne’e.
Komisaun Rekomenda:
| 11.2.1 | Atu ONG nasaun rua nian hare tuir nafatin implementasaun MOU tinan 2004 husi Governu Timor-Leste no Indonesia, atu nune’e garante katak direitus husi labarik sira n’ebe haketak, li-liu ba kazu sira n’ebe seidauk rezolve no sira n’ebe oras ne’e iha ema n’ebe mak hakiak nia liman laran, bele hetan protesaun – nune’e mos hetan garantia ba direitu hodi hetan asesu ba identifikasaun no prosedimentu ba nasionalidadi. |
| 11.2.2 | Timor-Leste ho Indonesia nia Governu sira garante katak komunikasaun livre no regular tenki mantein husi labarik no sira nia inan aman sira, bainhira labarik ne’e sei hela nafatin ho ema n’ebe hakiak nia ka ho instituisaun ruma no katak labarik n’ebe haketak ne’e bele duni halo desizaun informadu kona ba sira nia futuru n’ebe livre husi intimidadasaun ka tauk. |
| 11.2.3 | Fo’o tulun, li-liu ba sira n’ebe iha fatin remotu, area sira n’ebe kiak, atu nune’e inan aman sira no labarik n’ebe haketak maibe oras ne’e adultu ona bele buka malu, halo komunikasaun ba malu no hasoru/konhese malu. |
