Rekomendasaun-10: Rekonsiliasaun ho Indonesia

By Metodio C. MonizMarch 26, 2020, 15:58 pm0

665

Timor-Leste ho Indonesia husi kedas tinan 1999, hatudu katak sira hakarak hari’i relasaun foun. Komisaun haksolok tebes ho hahalok n’ebe hatudu laran luak no hare ba do’ok. Komisaun ﬁar katak amizade foun ida ne’e, atu halo buras no funan prisipiu kona ba rekonhese lia lo’os tempu uluk nian, fo’o responsabilidade ba hahalok violensia, no espiritu laran luak atu tulun ba sira n’ebe hetan estragu tanba violensia, ne’e importanti teb-tebes. Bainhira servisu makas iha komunidadi nia laran, li-liu ho vitimas husi violasaun n’ebe seriu n’ebe soldadu Indonesia mak halo, Komisaun impresionadu tebes ho vitima sira nia laran luak ba Indonesia. Komunidadi hot-hotu iha nasaun ne’e nia laran tomak, hatudu momo’os ba Komisaun kona ba sira nia nesesidadi atu tenki halao justisa ba krimi seriu n’ebe halo duranti tempu konﬂitu. Maibe, atu halao justisa ida ne’e, dala barak tebes la ho sentimentu vingansa no odiu, no mos la ho generalizasaun hasoru ema Indonesia ka hasoru povu Indonesia. Bainhira autoridadi kompetente no ema hirak n’ebe responsavel bele simu responsabilidade ka hatan ba sira nia hahalok, mak dalan nakloke ba relasaun klean n’ebe foun bazeadu ba rekonsiliasaun lolo’os.

Komisaun Rekomenda:

Lia Loós Hanesan Baze Relasaun Nian

10.1	Governu Indonesio rekonhese formalmente kona ba simu Relatotiu ida ne’e no hato’o ba Parlamentu Indonesio.
10.2	Katak, atu hametin liu tan espitiru rekonsiliasaun, Governu Indonesio haruka delegasaun nivel as ida mai Timor-Leste, hodi rekonhese violasaun hirak n’ebe ninia reprezentantes sira halo duranti okupasaun no husu diskulpa ba vitima sira no vitimas nia familia sira tanba violasaun hirak ne’e.
10.3	Katak, Governu Indonesio halao revizaun ida ba konta oﬁsial no material edukasaun nian n’ebe iha ligasaun ho Indonesia nia prezensa iha Timor-Leste hodi garante katak buat hirak ne’e fo’o sai ba ema Indonesia buat n’ebe kompletu no lolo’os kona ba periudu 1974-1999, inkluindu bainhira ONU halao Konsulta Popular iha tinan 1999, no kontribui ba rekonsiliasaun.
10.4	Katak Indonesia no Timor-Leste dezenvolve nafatin meiu atu haklean liu tan relasaun no koperasaun husi povu ba povu, iha moris sosial, kultural, ekonomiku no politiku.

Rekonhese Militar Indonesia Hirak Neébe Mate, no Fo’o Tulun Ba Sira Nia Familia

10.5	Katak Indonesia no Timor-Leste nia Governu kontinua halo nafatin koperasaun, hodi nune’e tau matan ba semiteriu hirak n’ebe hakoi tropa Indonesia iha Timor-Leste.
10.6	Katak Indonesia no Timor-Leste nia Governu halo koperasaun atu fo’o informasaun ba Indonesia ka Timor-Oan nia familia sira n’ebe la hatene lolo’os kona ba oin sa sira nia membrus familia nian mate no/ka mate restu iha los n’ebe kona ba sira n’ebe uluk membrus forsas armadas nian iha Timor-Leste.
10.7	Katak Indonesia no Timor-Leste nia Governu halo koperasaun hodi tulun familia Indonesia sira mai vizita Timor-Leste hodi nune’e mai halo tuir sira nia k’nar ba sira nia matebian sira ka halo repatriasaun ba sira nia familia nia isin mate ba Indonesia.

Atu Foó Sai Dokumentu Hot-Hotu Konaba Operasaun Militar Neébe Hamosu Violasaun Direitus Humanus Hasoru Ema Sivil

10.8

Katak Governu Indonesio fo’o sai ba Governu Timor-Leste no ba komunidadi nternasional arkivu kona ba operasaun militar n’ebe halo ema sivil sira mate no kanek no estragu ba propriedadi inkluindu:

>	Operasaun Seroja no masakre ba ema sivil iha Dili iha 7 Dezembru 1975, no oho sira iha loron sira tuir ne’e.
>	Militar nia serku no kampanha atu no oho nian husi 1977-1979.
>	Atake n’ebe halo iha Mauchiga iha 1982 iha distrito Ainaru; masakre n’ebe halo ba ema sivil sira iha Kraras iha 1983 iha Distrito Viqueque.
>	Lori ema sivil sira ba’a Ilha Ataúro husi tinan sira 1980 foin hahu ne’e.
>	Masakre Santa Cruz iha Dili iha 12 Novembru 1991, no relatoriu kona ba oho no lori lakon ema n’ebe tuir fali ne’e.

10.9

Katak Governu Indonesio fo’o sai informasaun hirak ne’e tuir mai ne’e ba Governu Timor-Leste no ba komunidadi internasional:

>	Naran no pormenores kona ba ema Timor-Oan hot-hotu husi ABRI/TNI n’ebe mate iha Timor-Leste husi tinan 1975 to’o tinan 1999 nia laran.
>	Naran no pormenores kona ba labarik Timor-Oan hat-hotu n’ebe Governu Indonesia, militar ka individu ruma n’ebe relasionadu ka instituisaun lori sai husi Timor-Leste, husi tinan 1975 to’o tinan 1999 nia laran.
>	Naran no promenores kona ba dadur politiku hot-hotu n’ebe mate iha dadur laran husi tinan 1975 to’o tinan 1999 nia laran.
>	Unidadi militar Indonesio hot-hotu n’ebe halao sira nia k’nar iha Timor- Leste husi tinan 1975 to’o tinan 1999 nia laran, inkluindu oﬁsial komandanti sira nia naran.
>	Informasaun no fundus ba grupu para-militar Timor-Oan sira n’ebe militar Indonesia no/ka agensia estadu sira seluk husi tinan 1974 to’o tinan 1999 nia laran.
>	Arkivus inteligensia sivil no militar nian hot-hotu kona ba Timor-Leste, husi tinan 1974-1999 nia laran.
>	Kilat hot-hotu, ekipamentu militar no material n’ebe ka donasaun husi governus no kompanhia sira husi tinan 1975-1999 nia laran n’ebe uza iha Timor-Leste duranti periudu ida ne’e.

10.10

Katak Governu Indonesio fo’o sai ba Governu Timor-Leste no komunidadi internasional arkivu hirak n’ebe iha ligasaun ho involvimentu administrasaun ho militar Indonesia iha operasaun tinan 1999 n’ebe hamosu oho no lori sai ema husi fatin ho numiru liu tiha populasaun sorin balu husi Timor-Leste, inkluindu:

>	Masakre iha Igreja Liquisa (6 Abril 1999).
>	Oho iha Cailaco (Bobonaro) (12 Abril 1999).
>	Masakre iha Manuel Carrascalão nia uma iha Dili (17 Abril 1999).
>	Oho estudanti nain rua iha Hera, Dili (20 Maiu 1999).
>	Masakre iha igreja Suai (6 Setembru 1999).
>	Masakre iha sede polisia iha Maliana (8 Setembru 1999).
>	Oho igreja nia ema no jornalista ida n’ebe akompanha sira iha Lautém (25 Setembru 1999).
>	Masakre iha Pasabe ho Makelab iha Oecusse (Setembru-Outubru 1999).
>	Masakre iha Nitibe iha Oecusse (Outubru 1999).

10.11

Katak Governu Indonesio kopera didiak tebes ho inisiativa internasional ka Timor-Oan nian, n’ebe hari’i hodi hare oin sa halo justisa ba violasaun direitus humanus n’ebe halo iha Timor-Leste husi tinan 1974 to’o 1999 nia laran.

Paz no Estabilidadi

10.12

Katak Governu Indonesio hatudu nafatin ninia respeitu ba Timor-Leste nia independensia no soberania no foti asaun hasoru individu ka organizasaun n’ebe deit husi Indonesia n’ebe halo atividadi ilegal hodi hanoin atu kria instabilidadi iha Timor-Leste.

Hamos Naran Hirak Neébe Hetan Akuzasaun Falsu

10.13	Governu Indonesio hasai sira nia registu kriminal kona ba prizioneirus politikusTimor-Oan hot-hotu n’ebe sira lori ba julgamentu no fo’o sala katak halo krimi n’ebe iha ligasaun ho espresaun dame ho sira nia ﬁar politika duranti periudu konﬂitu nian.
10.14	Governu Indonesia halakon tiha arkivu inteligensia nian n’ebe sira sei rai hela kona ba ema Timor-Oan ralasionadu ho periudu 1974-1999.
10.15	Governu Indonesia hasai husi Departamentu Imigrasaun nian “lista negra” ba Timor-Oan no ema n’ebe lao’os Timor-Oan n’ebe sai ativista ba direitus humaunus no fo’o instrusaun ba agensia inteligensia n’ebe relevanti no governu nia eskritoriu sira hodi hasai tiha ema hirak ne’e nia naran husi lista no arkivus.

Reparasoens

10.16	Governu Indonesio halo kontribuisaun ﬁnansial ba orsamentu ﬁar ba reparasaun n’ebe iha fatin seluk iha Relatotiu ne’e nia laran.
10.17	Kompanhia ﬁla liman sira n’ebe hetan beneﬁsiu husi funu no atividades funu nian iha Timor-Leste husi tinan 1974 no 1999 nia laran fo’o kontribuisaun ﬁnansial orsamentu ﬁar ba reparasaun n’ebe hetan rekomendasaun iha fatin seluk iha Relatotiu ne’e nia laran.