Rekomendasaun-07: Justisa ho Lia Loós

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 10:12 am0

982

Komisaun Rekomenda:

7.1.1

Unidadi Krimis Graves no Painel Espesial iha Timor-Leste hetan sira nia mandatu n’ebe Nasoens Unidas foin mak hafoun fali respektivamente, no aumenta tan rekursus ba sira, hodi nune’e sira bele halo investigasaun nafatin, no halo julgamentu ba kazus husi 1975-1999 nia laran tomak.

7.1.2

Kona ba hafoun fali mandatu ne’e tenki bazeia ba kondisoens n’ebe instituisaun sira hahu bainhira hari’i sira nia a’an – hodi dehan katak, depende diretamente ba ONU, no lao’os ba sistema judisiaria nasional Timor-Leste nian n’ebe foin deit mak moris no seidauk preparadu atu bele rezolve dezaﬁu politiku no tekniku kona ba kazu hirak ne’e.

7.1.3

Em relasaun ho krimi hirak n’ebe halao molok tinan 1999, Unidadi Krimis Graves nia k’nar inklui investigasaun no preparasaun atu tau kazus historiku sira n’ebe mosu iha tempu n’eba ba tribunal, n’ebe Komisaun konklui katak ne’e exemplar no ho importansia kritiku bainhira koalia kona ba eskala no natureza violasaun direitus humanus sira n’ebe mosu tiha ona.

>	The execution of Fretilin-linked youth in Manufahi on or around 28 • Oho jovem sira n’ebe iha ligasaun ho FRETILIN iha Manufahi iha no haleu loron 28 de Agostu 1975 husi perpetradores n’ebe iha ligasaun ho UDT.
>	Oho dadur sira n’ebe iha ligasaun ho UDT no APODETI husi ema sira n’ebe iha ligasaun ho FRETILIN iha Aileu, Maubise no Same, iha Dezembru 1975, no Janeiru 1976.
>	Relatoriu kona ba masakre n’ebe halo ba sivil sira iha Suku Kooleo iha Distritu Lautém husi ema sira n’ebe iha ligasaun ho FRETILIN iha Janeiru 1976.
>	Oho membrus no FRETILIN nia asosiadus husi FRETILIN nia membrus no asosiadus duranti tempu partidu fahe malu iha 1976, no li-liu iha tinan 1977.
>	Masakre ba ema sivil sira iha Dili iha loron invazaun bo’ot husi Militar Indonesia, iha 7 Dezembru 1975, no oho ema iha loron hirak tuir fali ne’e.
>	Militar Indonesia nia kampanha atu halo serku no oho iha 1977-1979.
>	Masakre ba ema sivil husi Forsas seguransa Indonesia nian halo iha no fatin n’ebe besik Suku Kraras, Distritu Viqueque husi 1983.
>	Politika no pratika hodi muda ema sivil hodi ba tau iha fatin dadur nian iha ilha Atauru, husi tinan sira foin hahu iha 1980 ne’e.
>	Masakre Santa Cruz iha 12 Novembru 1991, no tuir kedas dadur ema, tortura no oho hirak n’ebe hato’o husi relatoriu.

7.1.4

Unidadi Krimis Graves n’ebe hafoun fali, prepara prosesu akuzasaun nian ba kazus hirak ne’e no Painel Espesial, bainhira halo tiha revizaun n’ebe lolo’os, hasai surat atu kaer sira n’ebe maka responsavel, buka atu transfere ba’a sira nia autoridadi.

7.1.5

Instituisaun sira husi Indonesia nia forsas armadas no sira hirak n’ebe iha pozisaun responsabilidadi komandu nian n’ebe temi tiha-ona iha parte 8: Responsabilidadi no se maka responsavel kona ba Relatoriu ida ne’e, ba Krimi sel-seluk tan no lao’os deit sira n’ebe temi ona iha lista ida iha leten ne’e, tenki sai sujeitu ba investigasaun n’ebe espesiﬁku, no tau ba tribunal husi autoridadi Indonesia.

7.1.6

Lista kona ba perpetradores hirak n’ebe hetan alegasoens submete ba Prezidenti Timor-Leste nian husi Komisaun ne’e lori fali ba’a iha Prokuradoria Geral ni Eskritoriu atu halo-tan investigasaun no asaun.

7.1.7

Hari’i regimi ida kona ba prezervasaun no gerensia husi Nasoens Unidas ba’a evidensias hot-hotu n’ebe Unidadi Krimis Graves hetan atu nune’e material hirak ne’e bele uza iha prosesu tribunal bainhira presiza no fo’o nafatin apoiu tekniku no ﬁnansial ba objetivu ida ne’e husi Nasoens Unidas.

7.1.8

Evidensias hotu n’ebe tau hamutuk ona husi CAVR, Komnas HAM husi Indonesia no Ad Hoc Tribunal Direitus Humanus kona ba Timor-Leste no sira seluk rai halo didiak atu nune’e bele uza material hirak ne’e iha prosesu julgamentu bainhira presiza.

7.1.9

Komunidadi Internasional tau presaun no apoia Indonesia atu loke informasaun hirak n’ebe forsas seguransa Indonesia nian sei rai hela ne’e hodi nune’e bele uza ba prosesu judisiariu.

7.1.10

Sistema protesaun apropriadu ida ba vitima no sasin sira tenki hari’i atu nune’e sai nudar k’nar balu husi prosesu justisa lao’os deit ba krimi hirak n’ebe halo iha tinan 1999, maibe ba mos krimi hirak n’ebe halo tiha-ona iha tinan sira uluk ne’e.

7.1.11

Indonesia, ho espiritu rekonsiliasaun n’ebe lolo’os no hakarak hametin ninia demokrasia rasik n’ebe hahu daudaun ne’e, hetan aten brani atu kontribui ba esforsu atu hetan justisa liu husi (a) transfere ema hirak n’ebe hetan akuzasaun n’ebe sei hela iha Indonesia ba Painel n’ebe foin hafoun ninia k’nar, no (b) halo makas tan independensia no eﬁsiensia kona ba ninia sistema judisial atu nune’e bele hetan duni justisa n’ebe lo’os no muda abitu impunidadi n’ebe ho laran tristi tebes sai tiha-ona nudar norma ida bainhira hare kona ba krimi n’ebe halo iha Timor-Leste.

7.1.12

Komunidadi internasional hatudu duni sira nia dedikasaun ba justisa no ba prosesu Krimis Graves mak hanesan, ho buat sel-seluk tan:

>	Garante katak autoridadi hirak n’ebe iha k’nar atu hakbit lei iha duni k’bit atu transfere ema hirak n’ebe hetan akuzasaun lori rejimi Krimis Graves nian n’ebe ONU hari’i tiha ona, atu halo rasik julgamentu ba sira ka halo repatriasaun ba jurisdisaun sira n’ebe hakarak tebes atu halo julgamentu ba sira.
>	Garante katak ema hirak n’ebe mak responsavel ba krimis hirak n’ebe hakerek tiha-ona iha relatoriu la-bele husik nafatin sira atu hetan promosaun as liu tan no la hare ba krimis n’ebe sira halo.
>	Hari’i kuadru espesial ida ba investigasaun n’ebe Nasoens Unidas maka tau matan hodi estabiliza to’o iha n’ebe, natureza no riku soi husi ema hirak n’ebe atu hetan akuzasaun kona ba krimis hasoru humanidadi iha Timor-Leste.
>	Kongela tiha riku soi husi ema hot-hotu n’ebe hetan akuzasaun ba krimis hasoru humanidadi iha Timor-Leste, sujeitus ba lei nasional no internasional no audiensia ba kazus n’ebe sei hein hela husi tribunal n’ebe relevanti.
>	Bandu ema hirak n’ebe hetan akuzasaun ba krimis hasoru humanidadi iha Timor-Leste la-bele halo viajen.
>	Halo ligasaun husi tulun internasional no koperasaun ba medida espesiﬁku ruma n’ebe Indonesia foti kona ba responsabilidadi, mak hanesan halo koperasaun ba Krimis Gaves nia prosesu, tais tiha perpetradores sira n’ebe oras ne’e daudaun halao hela sira nia sevisu iha sektor publiku, no atu ezamina didiak membru Indonesia sira n’ebe tama iha misaun dame nian no kursu trinu nian hodi nune’e garante katak ema hirak n’ebe hetan alegasaun kona ba hahalok a’at violasaun hirak ne’e la-bele tama.