04: Promove & Proteje Ema Nebe Fraku & La-iha K’bit Nia Direitus

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 16:58 pm0

656

4.2 Labarik no Jovens

Labarik nia direitus hetan violasaun duranti tinan konﬂitu nian. Labarik sira hare ka hasoru violensia n’ebe ho trauma makas, mate tanba hamlaha, lori sira sai husi sira nia uma, halo sira sai oan kiak, haketak sira husi sira nia inan aman no halo sira hetan susar tanba la-iha asesu ba saudi, edukasaun no buat sel-seluk tan. Labarik ki’ik-oan sira mos tama iha funu laran, bainhira tempu konﬂitu armada internu tinan 1975 no duranti okupasaun Indonesia n’ebe militar Indonesio uza sira hanesan fo’o apoiu lojistiku ka apoiu sel-seluk tan. Labraik balu militar no oﬁsial Indonesia sira lori sai dok tiha husi sira nia familia, barak liu mak ba fatin dok iha Indonesia, no sira ketak nafatin husi sira nia familia. Ho laran susar tebes, Komisaun rona husi labarik Timor-Oan sira iha Timor Indonesia, ho sentimentu oin rua katak sira ema Timor-Oan, maibe hela dok husi Timor-Leste.

Atu garante futuru diak-liu tan ba labarik sira iha Timor-Leste, Governu ratifika tiha Konvensaun Direitus ba Labarik. Hahalok ida ne’e hatudu katak nia komete atu fo’o protesaun hodi garante labarik nia direitu, no konkorda atu responsabiliza ba dedikasaun ida ne’e iha komunidadi internasional nia oin. Dezafiu chavi ida ba Timor-Leste mak garante futuru ida ba populasaun jovem n’ebe foin mak bo’ot daudauk.

Komisaun Rekomenda:

4.2.1	Kontinua nafatin prosesu atu armoniza Timor-Leste nia lei ho Konvensaun Direitus ba Labarik (CRC), no fo’o kapasidadi ida n’ebe lolo’os ba instituisaun hirak n’ebe responsabiliza atu implementa CRC no fo’o relatoriu ba ONU kona ba oin sa Timor-Leste kumpri CRC, no atu promove ema nia hatene kona ba CRC iha komunidadi nia laran, li-liu iha sistema edukasaun, inprensa no Igreja.
4.2.2	Halo kampanha edukasaun publika hanesan sira n’ebe halao tiha-ona kona ba violensia domestika, hodi nune’e eduka inan aman, mestri mestra sira, komunidadi, kona ba violensia nia efeitu ﬁziku no emosional ba labarik, no fo’o forma alternativa kona ba oin sa kontrola ema nia hahalok ka komportamentu, no dezenvolvimentu karater nian.
4.2.3	Atu identiﬁka no promove funsaun modelu pozitivu ba labarik mane no mane klosan sira, ba labarik feto no feto klosan sira.
4.2.4	Halo kolokasaun lolo’os ba rekursu, hodi nune’e dezenvolve infraestrutura no jestaun desportu, atu nune’e ema nia abilidadi ka k’bit ba desportu, bele kontribui ba relasaun komunidadi, no ba dezenvolvimentu espiritual joven nian, inkluindu mos asesu hanesan ba labarik feto ki’ik-oan no feto klosan sira bele realiza.
4.2.5	Programa edukasaun ba saude reprodutivu, sai nudar buat ida n’ebe lolo’os, iha balansu no kumpriensivu, nune’e mos promove responsabilidadi fo’o duni ba joven Timor-Oan sira atu nune’e halo tuir duni Artigu 17 husi CRC, n’ebe kaer metin ba direiutu atu hatene li-liu informasaun hirak ne’e promove ba moris soin sosial, espiritual, moral no ﬁziku no saude mental.
4.2.6	Atu foti duni medida, hodi nune’e bele garante katak Governu nia politika kona ba edukasaun universal, no atu nune’e bele halao duni iha pratika ba labarik hot-hotu, li-liu oan kiak, sira n’ebe aleijadu, no sira n’ebe hela iha komunidadi rural n’ebe izoladu, inkluindu fo’o garantia katak labarik feto hot-hotu iha asesu igualdadi kompletu ba’a edukasaun ,no oportunidadi atu sira bele hetan treinu vokasional.
4.2.7	Labarik Timor-Oan sira n’ebe lori tiha ba Indonesia n’ebe sei hela nafatin iha n’eba, dok husi sira nia familia, atu fo’o oprotunidadi ba sira nia familia hodi halo kontaktu ka buka hasoru malu, nune’e mos fo’o opsaun ba sira ho livre vontadi atu hili ﬁla fali mai Timor-Leste, hodi nune’e tuir duni Artigu 9 no 10 husi CRC.
4.2.8	Fo’o konsiderasaun espesial ba labarik Timor-Oan nia situasaun, husi sira n’ebe la hetan oportunidadi atu hetan edukasaun ka la-bele hetan buat seluk tan, tanba deit sira servisu ba klandestinu no sira sakriﬁka sira nia juventude ba libertasaun Timor-Leste.