3.5 Direitu atu Hetan Partisipasaun – Fo’o Garantia ba Liberdadi neébe Esensial
Liberdadi n’ebe importanti teb-tebes atu nune’e bele hamosu direitu ba partisipasaun, sai nudar buat ida n’ebe sistema kolonial Portugues ho Regime okupasaun Indonesia hanehan tiha. Ema hirak n’ebe atu ezerse direitu ba liberdadi informasaun, opiniaun, movimentu, asosiasaun no asembleia duranti tempu konflitu ho Indonezia, hasoru risku n’ebe bo’ot tebes, sira sente forsadu atu halao buat sira ne’e hotu klandestinu deit, no dala barak hasoru terus n’ebe a’at tebes, bainhira sira halao sira nia direitu hirak ne’e. Buat hotu halo subar deit, no halo kontrolu makas teb-tebes, nune’e sai nudar marka bo’ot tebes ba sistema ne’e. Hahalok hanesan ne’e, mak hamosu oho ba jornalista tasi balu sira, nune’e mos masakre ba demonstranti sira iha Rate Santa Kruz 12 Novembru 1991. Informasaun, inprensa, partidu politiku no asosiasaun sira n’ebe militar Indonesia simu no konkorda, ba sira ne’e militar sira tolera hodi fo’o liberdadi ba sira atu bele halo movimentu iha Timor-Leste laran no tasi balu, maibe sira kontinua nafatin hare tuir no tau restrisaun ba sira. Ema Timor, sira trata hanesan sujeitu no lao’os hanesan sidadaun. Nudar rezultadu, governu la hola responsabilidadi ba buat sira n’ebe nia halo, dezenvolvimentu la-bele lao ba oin, no halo nafatin violasaun direitus humanus ho imunidadi.
Komisaun Rekomenda:
| 3.5.1 | Governu Timor-Leste kontinua nafatin ninia politika governasaun aberta, atu nune’e hasoru malu ho komunidadi sira, no hare, atu promove partisipasaun no se maka responsavel, buka duni atu habot liu tan komunikasaun aberta husi parte rua bainhira halo atividadi ne’e ho komunidadi, no hahalok hanesan ne’e bele mos halo liu husi povu nia reprezentanti eleitu n’ebe tur iha Parlamentu, organizasaun sosiedadi sivil no inprensa. |
| 3.5.2 | Parlamentu halo legislasaun kona ba arkivu nasional atu garante katak registu ofisial iha parte hot-hotu iha Timor-Leste rai metin didiak duni, no organiza tuir padraun sistema nasional, no hasa’e tan partisipasaun publika no responsabilidadi husi funsionariu publiku, no regulamentu atu hetan asesu, sei la tau restrisaun bar-barak kona ba informasaun n’ebe bele fo’o sai ba publiku, nune’e mos la-bele tau regra oi-oin ba Liberdadi Informasaun. |
| 3.5.3 | Ema hotu n’ebe halo publikasaun, jornalista no seksaun inprensa hot-hotu, tenki rekonhese katak sira nia responsabilidadi ne’e buat ida n’ebe importanti tebes ba’a sidadaun sira iha Timor-Leste sai efektivu-liu, no sira nia responsabilidade profisional bo’ot tebes mak fo’o notisia n’ebe independenti no lolo’os, informasaun hirak ne’e hato’o mos ho pontu de vista alternativu kona ba problema publiku n’ebe importanti, ba sektor oi-oin iha sosiedadi Timor tomak. |
| 3.5.4 | Inprensa, halao atividadi kondekorasaun annual ba servisu jornalismu investigasaun nian n’ebe jornalista Timor-Oan sira halo, no kondekorasaun ne’e, fo’o atu nune’e hasa’e honra ba jornalista hirak n’ebe mate ona iha Timor-Leste, bainhira sira halao sira nia k’nar buka lia-los duranti periudu 1974-1999. |
| 3.5.5 | Atu rekonhese no kaer metin nafatin importansia fundamental kona ba direitos ba liberdadi movimentu nian, opiniaun, asosiasaun no asembleia, atu nune’e hakbit no halo kreativu nafatin moris poitika, ekonomika sosial no kultural iha Timor-Leste no li-liu agensia hirak n’ebe hakbit lei, simu nafatin treinu kona ba direitus hirak ne’e no prosedimentu n’ebe makas atu bele hasoru demostrasaun publiku ho dame. |
| 3.5.6 | Lei difamasaun nian la-bele sai nudar lei krimi ida, hodi husik tribunal ba kazu sivil mak sei tau regulamentu n’ebe lolo’os, kona ba asuntu ida ne’e. |
3.6 Direitu ba Partisipasaun – Sidadania
Bainhira hasoru tiha marjinalizasaun husi jerasun ba gerasaun, sidadaun ida-idak sai nudar sentru ba nasaun foun demokratiku Timor-Leste, sai nudar benefisiariu no mos sai nudar autor. Mudansa ida ne’e mosu barak liu tanba espiritu inkluzivismu (inklui ema hot-hotu) n’ebe Rezistensia dezenvolve tiha ona, no ida ne’e kontribui makas ninia susesu. Oportunidadi atu kontribui sei importanti nafatin ba moris futuru nian – hanesan direitu no hanesan dever, n’ebe hetan inspirasaun husi inisiativa, kreatividadi, fiar a’an, no halo sakrifisiu ba a’an hanesan nafatin ho buat hirak n’ebe halo diak ba’a Timor-Leste iha tempu uluk. Iha ema balu fo’o hanoin bei-beik ba Komisaun katak “povu ki’ik” hakarak tebes atu partisipa duni iha moris nasaun foun ida ne’e nian , maibe sira sente katak sira dok a’an hela, li-liu iha area rural, husi mekanismu, no prosesu governu nian no halo desizaun.
Sidadania simboliza ita nia unidadi hanesan nasaun. Bazeia ba ita nia sentimentu katak nasaun ne’e ita nian, katak ita iha orgulhu hambrik hanesan nasaun, no dedikasaun ba ita nia povu, ba valores no ba ita nia moris ba tempu oin mai. Esensial/importanti teb-tebes ba ita atu haburas sentimentu kona ba sidadania liu husi edukasaun publika n’ebe kontinuo, kona ba ninia importansia no ninia sentidu iha moris lor-loron.
Komisaun Rekomenda:
| 3.6.1 | Implementa programa edukasaun sivika n’ebe konpriensivu n’ebe hare li-liu ba estrutura, instituisaun no demokrasia nia prosesu nune’e mos sidadaun nia direitus no obrigasaun; Programa ida ne’e tenki mos hanorin iha eskola sira. |
| 3.6.2 | Funsionariu publiku hot-hotu, hanesan polisia, militar, mestri, impregadu sira n’ebe iha governu nia departamentu, simu bei-beik treinu, periodiku iha sira nia servisu laran, no hetan evaluasaun kona ba sira nia funsaun hanesan funsionariu governu no sidadaun Timor-Leste, atu nune’e sira garante katak sira halo sira nia dever, n’ebe politikamente imparsial, etika, no hanesan profisional. |
| 3.6.3 | Hili loron ida hanesan Loron Sidadania iha Timor-Leste atu nune’e hametin liu tan konsensializasaun ba sentidu no importansia sidadania no hodi promove no selebra ita nia valor demokratiku no responsabilidadi. |
| 3.6.4 | Tenki hanoin mos atu halo kondekorasaun annual/tin-tinan ba sidadaun Timor-Oan sira n’ebe halo kontribuisaun espesial ba sira nia komunidadi rasik ka ba sira nia nasaun no kontribuisaun hirak ne’e rekonhese hanesan modelu inisiativa no ispiritu sidadania diak hodi nune’e ema seluk, li-liu klosan sira bele halo tuir. |
3.7 Direitu ba Edukasaun no Auto-Determinasaun Kultural
Konvenant Internasional ba Direitus Ekonomiku Sosial no Kultural (Artigu 15) rekonhese direitu moris kultura hot-hotu sira n’ebe presiza konserva, dezenvolve, no habelar kultura, hanesan liu husi sistema edukasaun formal. Maibe iha parte ruma maneira ema Timo-Leste nia moris uniku ne’e hodi nune’e sira bele hamoris nafatin sira nia kultura, direitu ida ne’e hetan negasaun ho nivel oi-oin bainhira iha sistema kolonial Portugal no Indonesia nia ukun. Li-liu Portugal nia sistema, la hare ba populasaun nia edukasaun. Maibe Idonezia dezenvolve duni programa atu halakon analfabetizmu hodi hamosu oportunidadis edukasionais,uza buat sira hanesan meiu ida atu promove integrasaun no lao’os ba kultura auto-determinasaun kultural.
Komisaun husu ba Governu atu tau nia dedikasaun ba edukasaun universal, no rekomenda katak:
| 3.7.1 | Timor oan nia kultura no tradisaun n’ebe oras ne’e iha, buka atu dezenvolve atu nune’e sai identidadi nasional no hari’i nasaun, hanesan liu husi sistema edukasaun, nune’e mos universidadi no agensia n’ebe relevanti ba’a ida ne’e atu halo peskiza. |
| 3.7.2 | Sistema edukasaun Governu no Igreja nian halo kolaborasaun, atu dezenvolve kurrikulun no metodolojia hanorin nian n’ebe bazeia ba valores ho objetivu atu dezenvolve valor chavi sira n’ebe apropriadu ho tradisaun no situasaun Timor-Leste nian ohin loron, no mos promove kultura ida n’ebe dame, la ho violensia, no direitus humanus. |
| 3.7.3 | Sistema edukasaun Governu ho Igreja nian, kolabora atu dezenvolve kurrikulun ba direitus humanus no metodologia hanorin nian hodi uza iha nivel sistema edukasaun nian hotu, no nune’e, uza mos Relatoriu ida ne’e no material hirak n’ebe iha relasaun atu nune’e garante katak kursu n’ebe halo, bazeia ba TimorLeste nia esperiensia. |
| 3.7.4 | Governu, ho hanoin nafatin ba inisiativa n’ebe kreativu tebes n’ebe halao tihaona iha tinan 1974 to’o tinan 1975, dezenvolve mos programa especial ida hodi hare mos ba iliminasaun analfabetizmu iha Timor-Leste, inkluindu ema adultu, nune’e mos liliu ba feto, husi komunidadi hirak n’ebe izoladu. |
| 3.7.5 | Departamentu Edukasaun nian, mestri no akademiku sira, uza rekursu multimédia n’ebe hari’i tiha ona, no Komisaun mak tau hamutuk – duranti ninia servisu ba rekonsiliasaun no investigasaun ba periudu 1974-1999 – nudar dalan atu halo riku liu tan kontiudu kurrikulu edukasaun Timor-Oan nian no atu tulun hanorin kona ba historia, siensia politika, rezolusaun ba konflitu, relasaun internacional no lei. |
| 3.7.6 | Governu estabelese programa repatriasaun ba arte hirak n’ebe Timor-Oan sira halo, dokumentus no material sira n’ebe iha relasaun ho kultura, n’ebe oras ne’e iha hela rai liur, no husu ba governu sira, instituisaun no individu sira n’ebe sei rai hela sasan hirak ne’e iha sira nia liman, atu fo’o fila fali mai Timor-Leste atu nune’e bele rai halo didiak, dezenvolvimentu no tulun esforsu atu habelar Timor-Oan nia kultura tuir Artigu 15 Kovenant Internasional ba Direitus Ekonomiku Sosial no Kultural. |
| 3.7.7 | Governu estabelese programa atu hadiak fali no rai fatin n’ebe metin no sasan hirak n’ebe iha importansia bo’ot ba kultura, n’ebe a’at ka estraga tiha-ona duranti tempu konflitu hanesan fatin Palacio das Cinzas iha Dili, hodi nune’e bele fo’o hanoin nafatin ba gerasaun futuru mai, kona ba destruisaun iha tinan 1999, no dezafiu n’ebe lideransa Timor-Oan sira hasoru bainhira hari’i nasaun foun. |
3.8 Direitu ba Saude no Meiu-Ambiente Neébe Sustentavel
Atu bele goza direitus bazikus ba saude, hahan n’ebe diak no nato’on, uma no moris lorloron nian, depende ba meiu-ambiente n’ebe saudavel. Halo estragu ba meiu-ambienti, lao’os deit krimi hasoru natureza, maibe mos violasaun hasoru direitus humanus. Timor-Leste terus tanba hetan estragu ba sira nia flora, fauna no rai. Estragu hirak ne’e tama iha fator oin-on, nune’e mos esplorasaun husi kolonia ba rekursus naturais, estragu husi funu, rai n’ebe la hetan kuidadu n’ebe diak, tanba konflitu n’ebe naruk, ema han hotu tiha aii horis n’ebe sai hahan no han hotu tiha animal sira duranti periudu bainhira populasaun sira sai tiha husi sira nia fatin, no mos tanba flora ho fauna balu ema lori sai hanesan trofeu ba Indonesia.
Komisaun Rekomenda:
| 3.8.1 | Nasoen Unidas nia programa ba Meiu-Ambienti (UNEP), n’ebe iha esperiensia makas tebes iha area regenerasaun ba meiuambiente iha fatin hirak n’ebe foin mak sai husi konflitu, atu nune’e halao estudu ida kona ba situasaun meiuambienti iha Timor-Leste no, hare ba rezultadu servisu husi projetu hirak n’ebe halao dadauk ona kona ba k’nar ida ne’e, hodi husi ne’e halo rekomendasaun ba atividade hirak n’ebe atu tulun hadiak fali Timor-Leste, hodi nune’e tuir duni ONU nia Objetivu Dezenvolvimentu Milineun ba meiu-ambienti n’ebe sustentavel. |
| 3.8.2 | Atu halao estudu klean ida hodi hare ba fatin hirak n’ebe ai-oan ladun buras, n’ebe uluk militar sira mak hela ba, hodi nune’e hare tok karik fatin sira ne’e diak ba komunidadi atu ba hela ba, no mos karik presiza, halo rehabilitasaun hamutuk ho komunidadi hirak n’ebe hetan efeitu husi estragu hirak ne’e, hamutuk no suporta husi governu no kompanhia sira n’ebe involve a’an hodi fo’o ekipamentu militar ba forsas armadas Indonesia. |
| 3.8.3 | Atu tau ba dokumentu no halo evaluasaun ba efetividadi ai-kulit ai-abut ka aitahan no medisina alternativu ka aimoruk n’ebe uza iha ai-laran duranti funu hodi halo rezistensia, atu nune’e bele hare tok karik bele uza tan iha tempu oin mai. |
| 3.8.4 | Halao programa edukasaun publika ba tempu naruk liu husi sistema edukasaun, atu nune’e haklean liu tan komunidadi nia matenek kona ba relasaun meiuambienti fiziku n’ebe mo’os no saudavel, li-liu ba labarik sira. |
| 3.8.5 | Atu fo’o ita nia atensaun ba tema hirak iha leten iha Loron 7 fulan Abril n’ebe sai nudar Loron Mundial Saude nian. |
