Rekomendasaun-03: Direitus Humanus iha Timor-Leste

By Metodio C. MonizMarch 27, 2020, 19:03 pm0

1636

3.1 Promove no Proteje Direitus Hot-Hotu ba Ema Hot-Hotu

Violensia funu nian iha Timor-Leste, la mosu deit ba ema hirak n’ebe halo funu, maibe mosu ho forma violasaun ba direitus humanus hasoru populasaun sivil. Direitus sivil no politiku no liberdadi, hetan violasaun duranti konﬂitu, nune’e mos direitu atu hetan moris no direitus ba ema ida-idak nia seguransa, partisipasaun no liberdadi baziku esensial/importanti ida ba ema nia dignidadi no dezenvolvimentu. Periudu naruk konﬂitu nian mos hamosu impaktu ba povu Timor-Leste nia direitus ekonomiku, sosial no kultural hanesan moris n’ebe soin, saudi, familia nia riku soi no edukasaun.

Liu husi kriasaun CNRT nia Magna Carta no Nasoesn Unidas nia Konstituisaun, no ratiﬁkasaun ba Kovenant Internasional kona ba Direitus Sivil no Politiku, no Direitus Ekonomiku, Sosial no Kultural, Timor-Leste hatudu duni nia dedikasaun atu haketak a’an husi buat n’ebe liu ona, no atu promove no protege direitus hot-hotu ba ema ida-idak.

Komisaun Rekomenda:

3.1.1	Governu Timor-Leste adopta aprosimasaun direitus humanus ida ba nia governasaun, hodi halo ninia politika no dezenvolvimentu, atu nune’e desizaun hot-hotu iha sistema governu tomak, hatene kona ba prinsipius direitos humanus.
3.1.2	Governu hola medida hot-hotu n’ebe presiza tebes atu nune’e bele garante implementasaun direitus hirak n’ebe governu fo’o tiha-ona nia dedikasaun atu kaer metin, liu husi nia ratiﬁkasaun ba Kovenant Internasional kona ba direitos sivil no politiku, Kovenant Internasional kona ba direito ekonomia, sosial no kultural, ho tratadu sira seluk.
3.1.3	Governu uza relatoriu tratadu direitus humanus hodi hato’o ba Nasoens Unidas, nudar instrumentu ida atu nune’e bele sukat progresu kona ba implementasaun direitus humanus ba hot-hotu, no relatoriu sira ne’e tenki loke ba publiku, atu nune’e bele diskuti iha Timor-Leste.

3.2 Direitu ba Moris, La Hamlaha no Padraun Moris Nian Néebe Soin

Ema Timor-Oan barak mak Indonesia oho ka sira mate rasik duranti tempu periudu mandatu tanba kazu hirak n’ebe iha relasaun ho kazu konﬂitu nian, nune’e mos masakre. Ema barak liu mak mate tan hamlaha n’ebe tuir lolo’os bele prevene duranti tinan balu bainhira foin deit mak hahu okupasaun Indonesia, hodi nune’e, halo violasaun ba “ema ida-idak nia direitu fundamental atu la-bele hetan hamlaha” (Konvenant Internasional konaba Direitus Kultural Sosial no Ekonomiku : Artigu 11.2).

Komisaun Rekomenda:

3.2.1	Fo’o tulun ba familia sira atu bele lokaliza no hakoi fali mate isin ka ruin husi sira nia maluk no ema hirak n’ebe sira hadomi n’ebe mate ona duranti konﬂitu nia laran, no mos tuir rekursu n’ebe iha, ke’e sai fali isin mate hirak ne’e tuir padraun n’ebe lolo’os hodi nune’e bele tulun identiﬁkasaun no hatene kauza kona ba ema hirak n’ebe mate.
3.2.2	Halao konsulta ba komunidadi ho familia sira, atu nune’e fatin importanti oho no mate nian, tau ba memoria hodi fo’o honra ba vitima sira.
3.2.3	Halo registu publiku ba ema hirak n’ebe lakon, no liu husi servisu hamutuk ho Governu Indonesia, halo investigasaun sistematika ida atu hare ema hirak n’ebe naran iha ona lista, oras ne’e iha n’ebe los, no sira nia kondisaun oin sa.
3.2.4	Parlamentu atu determina loron ida nudar loron nasional atu tin-tinan hanoin fali kona ba hamlaha bo’ot iha tinan 1978-1979 atu nune’e bele hanoin sira hirak n’ebe mate tanba hamlaha ka tanba kazu hirak n’ebe iha relasaun iha tempu n’eba no mos atu apoia hanoin, estudu klean no atividadi ba edukasaun kona ba problema seguransa hahan oras ne’e iha Timor-Leste, inkluindu mos halo preparasaun ida efetivu liu tan hodi bele hasoru dezastre.
3.2.5	Iha kazu dezastre humanitariu n’ebe halo ema husik hela nia uma, Governu aktua tuir ONU nia Prinsipiu Orientasaun kona ba Dezalojamentu Internasional. (E/CN.4/1998/53/Add.2, 11 Fevereiru 1998).
3.2.6	Governu dezenvolve no implementa politika n’ebe garante ba ema hotu bele goza hanesan rezultadu dezenvolvimentu, n,ebe bele to’o mos ba komunidadi hirak n’ebe hela iha fatin izoladu liu, n’ebe bele fo’o mos beneﬁsiu ba feto, mane, labarik, katuas ka ferik no ema sira n’ebe aleijadu, no fo’o oportunidadi ba sira n’ebe la-iha k’bit.

3.3 Direitu ba Ema Ida-Idak Nia Seguransa

Direitu ba ema ida-idak nia seguransa fo’o sai ona iha Kovenant Internasional ba Direitus Sivil no Politika maibe iha tempu barak liu periudu tinan 1974-1999, povu Timor-Leste liu bei-beik inseguransa ba ema Timor ida-idak no inseguransa ne’e mosu iha forma oin-oin. Hahalok hirak ne’e mak hanesan dadur ema arbiru, halo tortura, halo tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka halo kastigu, halo inkeritu, invade ema nia privasidadi, no julgamentu n’ebe la justu.

Komisaun Rekomenda:

3.3.1

Uma ka fatin hot-hotu n’ebe iha Timor-Leste n’ebe uza hodi dadur bei-beik ema tenki hatama ba registu nasional, hamutuk ho informasaun kona ba ema hirak n’ebe dadur iha fatin hirak ne’e no fatin hirak ne’e nia kondisaun dadur nian, no selesiona fatin hirak ne’e hodi nune’e tau ba memoria liu husi hakerek naran iha plaka ruma ka halo ho meius apropriadus seluk tan.

3.3.2

Ema hirak n’ebe sei kontinua nafatin lori terus ﬁziku ka mental ka forma tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka simu kastigu ruma duranti tempu konﬂitu sira nia kondisaun, bele hetan diagnoze proﬁsional no hetan tulun liu husi konselho (counselling), no hetan forma rehabilitasaun sel-seluk tan.

3.3.3

Ba agensia sira n’ebe halao k’nar atu hakbit lei, tenki kaer metin ba padraun as husi presesu n’ebe lolo’os, n’ebe iha relasaun ho k’nar sira hanesan ba kaer ema, halo investigasaun bainhira kaer tiha-ona ema, asesu atu hetan defeza no dadur iha kadeia laran, hodi nune’e tuir duni lei domestiku no padraun direitos humanus nian.

3.3.4

Governu aplika politika n’ebe halo prizaun hot-hotu iha Timor-Leste loke ba’a monitor husi liur, atu instituisaun estadu sira seluk, sosiedadi sivil Timor-Leste no organizasaun Internasional sira bele ba hare.

3.3.5

Atu governu asegura katak iha no mantein nafatin prosedimentu n’ebe lolo’os atu garante katak dadur sira tau iha kondisaun hirak n’ebe soin ba ema, n’ebe respeita sira nia dignidade mak hanesan:

>	Asesu ba kuidadus medikus ba ema hotu iha dadur laran.
>	Hahan no be’e n’ebe soin duni ba ema hirak n’ebe hela iha fatin dadur.
>	Buka atu halo prosedimentu n’ebe lolo’os ba’a dadur labarik no jovem sira, nune’e mos buka atu haketak sira husi dadur n’ebe adultu.
>	Buka atu halo prosedimentu n’ebe lolo’os hodi tau fasilidadi ba ema feto sira ketak husi mane sira.
>	Iha provizaun n’ebe regula kona ba ema nia religiaun.
>	Dezenvolve programa rehabilitasaun ba dadur sira, atu nune’e bele fasilita sira bele mai reintegra ka ﬁla fali mai iha moris sosial ekonomia lor-loron nian, no sai membru lolo’os n’ebe partisipa iha komunidadi nia moris. Programa hirak ne’e tenki hetan apoiu ﬁnansiamentu n’ebe lolo’os.
>	Kria regulamentu no prosedimentu n’ebe makas teb-tebes atu prevene pratika tortura ka abuzu seksual oi-oin ba ema hirak n’ebe iha dadur laran.
>	Iha prosedimentu n’ebe makas tebes hodi regula kona ba fatin dadur izoladu. Fatin dadur izoladu bele uza, bainhira ne’e sai nudar buat ida n’ebe temporariu deit, no sai nudar buat ida n’ebe esesaun hodi bazeia ba desizaun husi tribunal. Tenki mos kria prosedimentu ﬁziku no mental n’ebe dezenvolvidu, no implementa ba sira n’ebe dadur iha fatin ka sela izoladu.
>	Dezenvolvimentu no implementasaun treinu nian kona ba direitos humanus n’ebe halao hela-deit ne’e ba’a ema hot-hotu n’ebe servisu kona ba korresaun/hadiak, inkluindu ema n’ebe ho pozisaun a’as.

3.4 Direitu ba Ema Ida-Idak Nia Seguransa: Komitmentu Nasional atu La-bele Halo Violensia

Povu Timor-Leste hasoru violensia oi-oin no iha fatin hot-hotu, iha tempu barak-liu konﬂitu nian. Konﬂitu husi partidu importanti sira iha tinan 1975 hamosu ba tempu badak violensia ﬁzika iha komunidadi barak nia laran, no Indonesia uza poder kilat no forsa militar, tanba sira ema barak liu, hodi nune’e obriga sira nia hakarak ba povu Timor-Leste no mantein nafatin sira nia prezensa maibe liu husi ema barak nia terus duranti konﬂitu iha iha tinan 24 nia laran. Uza poder makas teb-tebes hanesan ne’e depende ba koperasaun. Iha kultura violensia no tauk, uza forsa sai nudar buat ida n’ebe prefere liu atu rezolve problemas, no nune’e mantein kontrolu no mos sira n’ebe bele adopta atitudi arroganti superioridadi nian ba ema seluk. Bainhira hari’i metin tiha-ona kultura violensia, ne’e sai buat ida n’ebe normal, no iha nivel hot-hotu relasaun sai a’at liu, no hirak ne’e halo ho forma oin-oin, mak hanesan violasaun husi oﬁsial ho sidadaun, feto ho mane, ulun bo’ot repartisaun nian ho nia membrus sira, mestri ho alunus, inan aman ho sira nia oan.

Iha parte seluk, Timor nia Rezistensia, Igreja no sosiedadi sivil internasional, merese tebes respeitu no apoiu tanba sira uza dialogo kreativu no estratejia n’ebe la ho violensia atu hetan duni objetivu auto-determinasaun ho independensia.

Komisaun Rekomenda:

3.4.1	Povu Timor-Leste tenki buka oin sa atu reﬂete klean tebes kona ba sira nia esperiensia negativu – oinsa mak violensia ne’e mosu, no violensia nia impaktu – nune’e mos hanoin kona ba sira nia esperiensia pozitivu iha klima dialogo no la ho violensia n’ebe lori, hodi hetan duni sira nia objetivu politiku, no mos hanoin oin sa misaun importanti n’ebe foti husi esperiensia hirak ne’e, bele uza kreativu liu iha tempu oin mai, hodi nune’e prmove kultura respeitu ida, justisa no rezolusaun dame ba konﬂitu iha aspetu moris hot-hotu iha Timor-Leste.
3.4.2	Partidu politiku sira, kontinua nafatin sira nia pratika hodi nune’e, ho malorek deit, renunsia uzu violensia iha prosesu politiku, no hola pozisaun makas tebes tuir bele, hasoru grupu n’ebe deit mak defende violensia, koko atu doko polisia no militar nia inparsialidadi profesional, ka fo’o tulun ba grupu hirak n’ebe iha relasaun ho violensia.
3.4.3	Parlamentu no Governu hari’i investigasaun ida atu hare disputa kona ba rai, n’ebe mosu tiha-ona nudar rezultadu husi programa bo’ot no luan hodi hasai ema husi ema nia fatin, n’ebe halao duranti tempu okupasaun Indonesia, no husi investigasaun ida ne’e, promove mediasaun dame ba disputa hot-hotu hodi evita violensia.
3.4.4	Halo kampanha publika atu hametin tan konsensializasaun no apoiu ba prevensaun hahalok violensia domestika bele kontinua nafatin no makas liu tan, li-liu iha distritu sira.
3.4.5	Timor-Leste uza nia a’an hanesan membru forum regional internasional atu sai hanesan nasaun ida n’ebe hasoru makas tebes agresaun militar no sai nudar nasaun ida n’ebe mos defende makas prinsipiu internasional, ONU nia sistema no dialogo diplomasia iha rezolusaun ba konﬂitu.
3.4.6	Atu sistema edukasaun iha Timor-Leste, husi governu ka privadu, promove valor no dezenvolve kursu no metodu hanorin nian, atu fo’o sai abilidadi no kultura ba dame, respeitu no la halo violensia ba eskola oan sira, nune’e mos fo’o sai ba ema Timor-Oan sira no ﬁgura importanti sira seluk tan, ema ki’ik ka bo’ot sira n’ebe hetan sira nia objetivu, liu husi dalan dame.
3.4.7	Poder desportu, muzika, drama no arte sira seluk tan iha Timor-Leste, sai nudar istrumentu n’ebe liga ba promosaun dame, la halo violensia no hari’i valor pozitivu no hemetin komunidadi nia relasaun, li-liu iha jovem sira nia let.