Timor-Leste nia relasaun ho nasaun sira seluk, hetan ona difinisaun iha natureza konflitu politiku husi tinan 1974 to’o tinan 1999. Konflitu iha Timor-Leste lao’os deit konflitu internu, maibe mos tanba intervensaun estrangeiru, invazaun no okupasaun n’ebe hamosu susar bo’ot teb-tebes no mate ba povu Timor-Leste, no violasaun hasoru lei internasional no direitus humanus n’ebe komunidadi internasional iha dedikasaun bo’ot atu protege no kaer metin lei hirak ne’e.
Bainhira relasaun hirak ne’e hahu buras liu husi ONU nia intervensaun iha tinan 1999, husi ne’e mosu medida barak n’ebe foti atu tulun hodi hari’i nasaun foun ida ne’e no ninia relasaun internasional, nune’e mos atu garante Timor-Leste nia esperiensia la repete tan iha situasaun seluk.
Komisaun Rekomenda:
| 1.1 | Relatoriu ida ne’e sei fahe tuir bele, ba ema ka instituisaun iha nivel hot-hotu komunidadi internasional nian, liu husi media, internet no rede sira seluk tan liuliu iha rede Nasoens Unidas nian nune’e mos nasaun no instituisaun sira n’ebe temi ona iha Relatoriu ne’e, mak hanesan Australia, China, Fransa, Indonesia, Inglaterra, Japaun, Portugal, Rusia, Estados Unidos, Igreja Katolika no mos Timor-Oan sira iha diaspora no Organizaun Sosiedadi Sivil Internasional. |
| 1.2 | Relatoriu ida ne’e mos sei habelar ba nivel hot-hotu iha (Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, CPLP) komunidadi husi nasaun hirak n’ebe koalia lian Portugues, ho hare’e katak ida ne’e sei tulun atu halo nasaun hirak ne’e kompriende liu tan kona ba Timor-Leste nudar membru foun-liu ba’a Komunidadi ida ne’e. |
| 1.3 | Relatoriu ida ne’e sei fahe mos ba nivel hot-hotu husi nasaun ida-idak n’ebe sai membru ba Asosiasaun Nasaun Sudoeste Asiatiku (ASEAN) atu nune’e bele halo sira nia apresiasaun klean liu tan ba Timor-Leste nia historia foin liu ba’a ne’e no ni-nia nesesidadi ba’a aban bairua nudar membru ba instituisaun regional importanti ida ne’e. |
| 1.4 | Vatikanu no Governu China, Fransa, Inglaterra, Japaun, no Rusia, fo’o asesu ba Timor-Leste atu hare sira nia arkivu n’ebe importanti, no material arkivu sel-seluk tan kona ba periudu 1974-1999 atu nune’e informasaun sira ne’e bele tau tan ba sira n’ebe nasaun seluk fo’o ona no nune’e garante katak Timor-Leste, liu tiha husi tinan barak izolamentu nian, bele tau hamotuk no halo didiak hahu rai fali informasaun kona ba ni-nia historia. |
| 1.5 | Sekretariu Geral ONU, atu hato’o Relatoriu ne’e, ba Konselho Seguransa, Asembleia Geral, Komisaun Espesial ba Deskolonizasaun no ba ONU nia Komisaun Direitus Humanus, no husu ba instituisaun hirak ne’e ida-idak atu halo sesaun espesial hodi diskuti no reflete kona ba Relatoriu, no kona ba lisaun sira n’ebe bele aprende husi kontiudu, no buat hirak n’ebe hetan. |
| 1.6 | Estadu hirak n’ebe uluk iha programa kooperasaun militar ho Governu Indonesia duranti Komisaun nia periudu mandatu, se karik asistensia ne’e uza diretu ba Timor ka lae, husu deskulpa ba povu Timor-Leste tan sira la kaer metin lolo’osakordu internasional kona ba direitus fundamental no liberdadi iha Timor-Leste duranti okupasaun Indonesia. |
| 1.7 | Membru Permanente Konselho Seguransa, li-liu Estadus Unidus, maibe ho Inglaterra no Fransa, n’ebe fo’o apoiu militar ba Governu Indonesia hahu husi tinan 1974 to’o tinan 1999 no iha dedikasaun bo’ot tebes atu kaer metin mundu nia prinsipius orden no paz no atu protege ema hirak n’ebe fraku no la-iha kbit, tulun Governu Timor-Leste iha provizaun kona ba reparasaun ba vitima husi violasaun direitus humanus n’ebe hetan terus duranti tempu okupasaun Indonezia. |
| 1.8 | Kompanhia fila liman sira n’ebe halo korporasaun hodi hetan osan husi fa’na kilat ba Indonesia duranti okupasaun iha Timor-Leste no li-liu material n’ebe uza iha Timor-Leste kontribui ba’a programa reparasaun ba vitima violasaun direitus humanus. |
| 1.9 | Estadu Membru ONU nian hot-hotu la-simu viza ba ofisial militar Indonesia sira n’ebe naran tama iha Relatoriu ida ne’e tanba violasaun n’ebe sira halo, ka tanba sira nia responsabilidadi komandu nian ba tropa hirak n’ebe hetan akuzasaun halo violasaun no nune’e hola medida ruma hanesan kongela tiha sira nia osan iha banku to’o fali tempu n’ebe sira hetan ona konfirmasaun independenti katak ema ne’e nia inosensia kredivelmente estabelizadu ona. |
| 1.10 | Estadu sira maka regula negosiu militar no koperasaun ho Indonesia n’ebe efetivu no fo’o apoiu ho kondisaun kona ba progresu iha area demokratizasaun n’ebe lolo’os, kona ba subordinasaun militar nian ba supremasia lei no ba governu sivil, nune’e mos atu kaer metin nafatin direitus humanus internasional, inkluindu respeita ba direitu auto-determinasaun. |
| 1.11 | Governu Australia, Inglaterra no Nova Zelandia, buka halo inisiativa conjunta ida atu hari’i lia lo’os kona ba jornalista estrangeiru nain 6 n’ebe mate iha TimorLeste Iha tinan 1975 atu nune’e bele hetan duni faktu no responsabilidade lolo’os atu nune’e finalmente estabilizadu. |
| 1.12 | Igreja Katolika internasional, liu husi Vatikanu, fo’o honra ba Dom Martinho da Costa Lopes no irman katolika sira, Padre, Madre no leigu sira n’ebe mate iha tinan 1999 bainhira sira buka atu defende povu Timor-Leste. |
| 1.13 | Dokumentus no materia sira seluk n’ebe dait ba’a eventus 1999 no actividade milisia nian n’ebe hatete katak lori tiha ba Australia atu bele rai halo di-diak bainhira Interfet tama iha 1999 ne’e tenki fo’o fila-fali mai Timor-Leste husi Australia nia Governu. |
| 1.14 | Timor-Leste nia Governu, ho Nasoesn Unidas nia apoiu, fo’o valor no honra ba sosiedadi sivil internasional nia kontribuisaun, ba promosaun direitus humanus iha Timor-Leste, li-liu direitu ba auto-determinasaun, no konvida organizasaun sosiedadi sivil hirak ne’e atu kontribui hodi fo’o sai sira nia dokumentasaun kona ba povu Timor-Leste nia luta n’ebe sei sai nudar instrumentu n’ebe halo ita hanoin fali tempu uluk, no hametin nafatin relasaun no solidariedadi n’ebe iha ona. |
| 1.15 | Atu instituisaun fila liman sira fo’o tulun osan no buat operasional seluk tan ba instituisaun karidadi, firma ruma no instituisaun akademiku, atu nune’e tulun Timor-Oan sira nia figura chavi no seluk tan, hodi halao sira nia k’nar no dokumentasaun kona ba historia no esperiensia, atu nune’e hari’i no rai fali literatura limitadu husi ema Timor-Oan sira, hodi rai ba gerasaun futuru. |
