Rama Metan

In Memoriam Rama Metan, Provas Hosi Dedikasaun no Determinasaun

1605

“Wainhira Timor-Leste ukun rasik-an ona, imi foinsaé sira estuda didiak para bele ba kaer ukun, hadia povu nia moris. Hau katuas ona so biban ba hari universidade ida para prepara rekursus umanus ba futuru, nomos sei hakerek livru hodi kontra livru hosi Autor balu, neébe heteten Timor-Leste la iha kbit atu ukun rasik-an.”

Fraze iha leten sita hosi Prof. DR. Lucas da Costa, S.E., Msi., konhesidu ho naran kodigu funu Rama Metan, iha periodu rezistensia wainhira remata enkontru entre kuadrus Resistencia Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL), iha Surabaya, Indonesia.

Objetivu ida konsege alkansa, hari no sai Reitor ba  Universidade da Paz hodi ohin loron jerasaun futuru Timor-Leste lubuk ida mak kontinua estudus iha neéba, hodi prepara-an sai jerasaun kontinuador ba “Luta Libertacao do Povo”, hatutan no atu konkretiza Martires da Patria sira nia mehi. Objetivu ida seluk, hakerek livru la konsege, tanba Nai Maromak bolu fila hias Rama Metan ba Ninia Kadunan Santu, iha loron 5 de Setembro de 2019, husik hela oan nain 6, feto nain 1: Nani Rolanda (Manoca) no mane nain 5: Ivo Koli-Mau Lay da Costa, Joao Bosco Lay da Costa, Miguel Lucas Lay da Costa, no Liberto Guerra Maria da Costa.

Prof. DR. Lucas da Costa, S.E., Msi. moris iha Atsabe, Ermera, iha loron 11 de Janeiro de 1952, hanesan oan mane ba dahuluk hosi aman Asa Bere, hosi uma-lisan Ai-Leco no inan-doben Olo Leço, hosi uma-lisan Lako-Ubu.

Rama Metan hahu ninia estudus iha Seminario Nossa Senhora de Fatima, Dare, Dili, durante tinan 1961 – 1964. Ho idade tinan 13 ka 14 momentu neéba Rama Metan deside husik hela Seminariu no sai nudar Profesor Eskola Baziku iha Atsabe, Hatolia no Bobonaro, hodi hein tinan toó para kontinua eskola iha Escola Tecnico Infarmaria, neébe nia konsege tama duni iha eskola ida neé iha tinan 1968 toó 1972.

Revolusaun kravu mak akontese iha Portugal, iha tinan 1974, afeta ba situasaun politika iha Timor-Leste. Timor-Oan sira hahu mobiliza malu hodi estabelese faksaun politika oi-oin. Rama Metan deside inklina forsa politika ida neébe hakarak Timor-Leste ukun rasik-an, ASDT/FRETILIN, hodi iha tinan 1974 – 1975 nia asume kargu nudar Delegadu no Presidente de Comite Regional da ASDT/FRETILIN, iha Same, Manufahi. Alem de neé iha 1974 Rama Metan mos asume pozisaun nudar Enfermeiru no Diretor Hospital Manufahi.

Durante tinan 1975, hamutuk ho FRETILIN Rama Metan pro-ativu liu tan iha ninia atividades politika. Iha dia 15 de Agosto de 1975, hamutuk ho kompatriota nain 43 sira seluk proklama insureisaun jeral armada iha Aisirimou, Aileu, neébe iha fatin neé mos nia asume pozisaun nudar Responsavel Principal (RP) Komisaun Inqueritu Comite Central da FRETILIN (CCF). Maske preokupa hela ho atividades politika, Rama Metan nafatin iha biban hodi hari eskola infarmaria, eskola primeiru ne’ebé Timor-Oan rasik mak hari.

Wainhira FRETILIN forma Governu Primeiru, Saudozu Nicolau Lobato bolu Rama Metan hodi sai hanesan Vise Ministru Saúde, maibé nia rejeita. Maske nuneé, Membrus CCF sira bolu nafatin nia para hamutuk ho Ministru Guido Valadares hodi dezenvolve sistema saúde iha Primeiru Governu FRETILIN neé.

Iha dia 8 de Dezembro de 1975 Rama Metan hasoru malu ho Vise-Prezidente Nicolau Lobato iha Balibar, no husu nia fila fali ba Atsabe. Iha Atsabe Rama Metan lidera Grupu ida hodi hasoru invazaun indonézia. Tanba kilat musan mohu, Rama Metan disolve tiha grupu neé. Nia hari no lidera fali grupu ida ho Naran “Antenas da Resistencia” ka “Grupu Analiza Polítika” iha Fatubessi. Grupu ne’e nia membru ema nain 4: Ali Alkatiri, Jose Exposto, Jose Rodrigues no Rama Metan rasik), halao servisus rona radíu husi liur ne’ebé fó sai notisia konaba Invazaun indonézia. Ali Alkatiri nia servisu mak rona notisia ho lian Indonézia; José Exposto rona nutisia ho lian Franseza; José Rodrigues rona nutisia ho lian Inglés no Rama Metan mak halo rezumu no halo analiza polítika ba notisia hirak ne’e hodi hatoo ba Komando.

Hare ba prestaun servisus no dedikasaun mak Rama Metan hatudu, iha inísiu 1976, liu husi radiograma, Nicolau Lobato indika Rama Metan nu’udar Diretór Cruz Vermelha Timor-Leste. Iha meadus 1976, Nicolau Lobato haruka Rama Metan ba hamutuk ho Komisáriu Polítika Sentru Leste iha Waimori; Husi ne’e Vicente Reis Sahe husu atu fó fiar ba Rama Metan hodi lidera peskiza fitoterapia ho ai-moruk tradisional.

Iha Waimori neé mak Rama Metan halibur populasaun hirak neébe hatene ai-moruk tradisional (ai-kulit/abut/tahan), inklui infermeiru(a) sira hodi hamutuk hari Ospital Waimori. Nia lidera esperimentasaun ba ai-moruk tradisionais hodi produz komprimidu kloroquina, resoquina, pomada, ai-moruk injesaun, no ai-moruk liquido sira seluk. Equipa ida neé koñesidu ho naran “Enfermero Pé Descalço”, ho ninia membrus konsiste hosi Jose Joanico dos Santos “Joni”, Ofelia Ribeiro “Sesak”, Fernanda Gonzaga “Bi Sili”, Carlos Alves da Silva “Lekiwai”, Infermeru Eduardo Malex, João Rangel no sel-seluk tan.

Iha tinan 1977, Rama Metan lidera sirurgia (opera) membru Falintil ida ne’ebé hetan tiru ho naran Marcal Monteiro, ema Ossu, Viqueque. Marcal Monteiro hetan tiru iha kosteleta no borus iha hirus matan hodi halo nia pulmaun tara-an sai. Ho esperensia ne’ebé natoon de’it Rama Metan lidera operasaun sirurgia ida ne’e ho susesu no too ohin loron Marcal Monteiro sei moris.

Iha 1978, Rama Metan lidera kompania ida ho ninia membrus nain 11 hetan asaltu hosi inimigu (Forsa Indonesia). Iha akontesimentu neé Rama Metan hetan tiru iha kabas liman los, kelen no kabun, maibe konsege eskapa. Ikus mai, tanba nia kondisaun saude ladiak liu ona, la iha ona forsa atu eskapa, Hansip sira ba kaer no detein nia iha Bariki, no kontinua lori ba hela iha Natarbora durante tinan rua.




Komentariu konaba artigu: “In Memoriam Rama Metan, Provas Hosi Dedikasaun no Determinasaun

  1. Lalatak Matebian

    Ba hau, maun Lucas da Costa (Rama Metan) ema ida ne’ebe matenek duni, iha simplisidade nia laran. Nia esplika asuntus defisil uza linguazen “rai-laran” ninian, halo ita fasil atu komprende. Nia rona & atende ema hotu-hotu, nunka sukat & hatun ema seluk ho ninia habilitasaun literária.
    Boa Viagem maun, Mestre ba Moris & Companheiro da Luta. Hamutuk nafatin ho maun Lasama iha Kadunan Santu.

    Resposta

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Alert: Chega! Area Protejidu!
X