Dili, iha loron 15 Juñu 2021, Asia Justice And Rights (AJAR) servisu hamutuk ho LP3BH (Lembaga Penelitian, Pengkajian dan Pengembangan Bantuan Hukum) realiza treinamentu loron 4 hahú husi 14 to’o 17 Juñu 2021 ba Ofisiál Governu Rejional Papua Oeste, Konsellu Representativu Povu Papua Oeste no Sekretariadu Konsellu Reprezentantivu Papua Oeste.
Objetivu treinamentu ne’e; peimeiru atu hasa’e kompriensaun kona-ba justisa tranzisionál, direitu vítima sira nian; segundu koñese métodu sira komprimentu ba direitu vítima ho kompriensivu; terseiru esperensia sira Komisaun Verdade no Rekonsiliasaun iha rejionál sira seluk; no kuatru identifika dezafiu no planu sira harii KKR iha Papua Oeste.
Tuir ajenda treinamentu ne’ebé komisaun prepara no distribui ba oradór Diretór Centro Nacional Chega! I.P, Sr. Hugo Maria Fernandes mak ko’alia kona-ba esperiénsia Timor-Leste nian husi Komisaun Acolhamento Verdade no Rekoinsiliasaun (CAVR) ba resolve problema.
Iha durante aprezenta liu husi virtuál zoom, Sr. Hugo Maria Fernandes hateten, istória konflitu iha Timor-Leste hahú iha 1974 bainhira forma partidu polítiku sira hodi sai husi dezkolonizasaun. Iha momentu ne’ebá partidu 3 mak mosu UDT, ASDT no APODETE, partidu sira ne’e ida-idak mai ho ninia hakarak ne’ebé lahanesan.
Nia esplika, Partidu UDT hakarak integrasaun ba Portugues, APODETE hakarak integrasaun ba Indonézia no ASDT hakarak Timor ukun rasik-an. Ho hanoin ne’ebé diferensia mak partidu rua konvida Indonézia hodi halo invazaun mai Timor-Leste iha 7 Dezembru 1975 no halo ukupasaun durante tinan 24 nia laran.
Iha tinan 24 nia laran, povu barak mate, oho, lakon, tortura, detein iha sela no seluk tan. Aktu ida ne’e, ne’ebé militár Indonézia halo kontra tebes regra direitus umanus internasionál. Iha tinan 1999 depois rezultadu referendum públikadu 78% Timoroan deside haketak an husi Indonézia (rejeita opsaun autonomia espesiál ne’ebé oferese husi Governu Indonézia).
Diretór Ezekutivu ne’e hatutan, hafoin Timor hetan ukun rasik-an, servisu ida ne’ebé politikamente hahú kona-ba luta independensia nian mak forma uluk Komisaun de Akollamentu Verdade no Rekonsiliasaun (CAVR), komisaun rekonsiliasaun ne’e hamrik ho isiativa husi Timor oan rasik. Objetivu atu rezolve problema iha Timor-Leste ho dalan rekonsiliasaun tanba ne’e konsidera katak rekonsiliasaun ne’e uza sai hanesan baze ba dezenvolvimentu futuru entre Timoroan ho Indonézia no entre Timoroan ho Timororan.
Prosesu rekonsiliasaun ne’e la’os de’it entre Timoroan ho Indonézia, maibé mós entre Timoroan ho Timoroan tanba funu hahú iha tinan 1974 entre Timoroan ho Timoroan no iha tinan 1975 mak kontinua ho funu entre Timoroan ho Indonézia.
Entaun prosesu rekonsiliasaun ne’e kontempla no legaliza iha lei konstituisaun, nune’e komisaun rekonsiliasaun ne’e nia iha poder atu hala’o servisu tuir mandatu ne’ebé mak lei atribui ba.
Iha prosesu, ida ne’e sai materia aprendisajen tanba prosesu ne’e hahú ho konsultasaun ne’ebé klean no adopa ho forma lei. Depois prosesu ne’e la’o iha 2002 Timor-Leste kria hela lei konstituisaun, entaun komisaun ne’e mos inklui iha lei konstituisaun Timor-Leste nian.
Timor-Leste nasaun primeiru iha ASEAN ne’ebé forma Komisaun Simu Malu, Lia Loos, Amizade No Rekonsiliasaun. Ida ne’e hanesan rekór mundiál katak laiha komisaun seluk bele sai lisaun aprendisajen ka sai mestre atu aprende, nune’e konvida mestre sira husi nasaun sira seluk mai aprende esperiénsia husi CAVR Timor-Leste.