“Tanba buat sira n’ebe akontese iha 20 de Agosto tinan 1982 ami nia ema barak mak mate, feto barak mak ema viola, sai faluk, labarik sira sai oan kiak, barak sai kiak, iha ema barak mak sei iha trauma… ita bo’ot hanoin katak foti deklarasoens husi ema hirak ne’e bele rezolve [ami nia problemas] no kurtivu ami nia kanek? Ita bo’ot hanoin katak bainhira lori ema hirak n’ebe komete krimi mai hatama ba tribunal ami bele kura ami nia fuan kanek ne’e?” (Surat husi populasaun Mauchiga, Hatu Builico, Ainaro, 31 Maiu 2003).
Komisaun rona lian husi vitima violasaun grave ba direitus humanus husi Timor-Leste nia distritu hot-hotu. Nune’e Komisaun simu no rai deklarasun individual husi ema nain 8,000, no rona sasin husi audiensias iha nasional, nivel sub Distritu no suku, Komisaun buka duni atu kompriende diak liu tan populasaun sira nia husu kona ba justisa ba krimi sira n’ebe iha tempu uluk. Komisaun kompriende katak egijensia no nesesidadi husi vitima nain rua sei la hanesan, no la-iha solusaun ida deit n’ebe hatan ba vitima hot-hotu nia nesesidadi. Husi ninia relasaun ho vitimas n’ebe hetan violoens graves iha nasaun laran tomak, Komisaun halo konkluzaun katak egijensia ba justisa no responsabilidadi, sei sai hela nudar problema fundamental iha ema Timor-Oan barak nia moris no nune’e mos sei sai hanesan obstakulu potensial ida atu hari’i sosiedadi demokratiku bazeadu ba’a respeitu ba supremasia lei no rekonsialiasaun autentiku husi ema ida-idak ba ema seluk, ho familia sira, komunidadi sira no nasaun sira.
Komisaun kompleta ona ninia mandatu atu hari’i lia lo’os kona ba violasaun direitus humanus iha tempu uluk. Komisaun nia abilidadi atu halao k’nar ida ne’e bazeia ba hanoin diak ho vitima sira husi violasaun direitus humanus nian no liu husi respeita sira nia dignidadi no direitu atu husu justisa ba krimi sira n’ebe halo hasoru sira. Komisaun hare katak lia lo’os sai nudar baze fundamental atu hetan justisa no hari’i relasaun foun n’ebe abut ba onestidadi ho respeita malu. Lao’os deit hola medida iha area justisa nian, Komisaun mos fiar katak importanti tebes atu bele hatur lia lo’os hodi nune’e hakerek iha nia Relatoriu Final, no ema Timor-Oan hot-hotu bele hetan to’o fali gerasaun sira sei tuir mai ne’e, no ba governu no publiku geral sira husi nasaun oi-oin n’ebe involve a’an iha Timor-Leste nia historia. Buka atu rai didiak, habelar no dezenvolve material edukasaun nian iha aspetu hot-hotu n’ebe importanti tebes atu bele halao hodi nune’e garante hahalok hodi hadait CAVR nia k’nar, no atu respeita fiar n’ebe povu Timor-Leste fo’o ba Komisaun.
7.1 Justisa ba Hahalok Aát Sira iha Tempu Uluk
Buat hirak n’ebe hetan husi Relatotiu ida ne’e hatudu katak violasaun direitus humanus n’ebe akontese iha Timor-Leste namkari iha tinan 25 nia laran tomak husi periudu tinan 1974 to’o tinan 1999. Komiunidadi internasional hatudu duni nia laran la kontentei tebes ho krimi hirak n’ebe halo iha tinan 1999, bainhira mundu asisti hahalok a’at sistimatiku n’ebe mosu hamutuk deit ho autoridadi Indonesia nia falha atu respeita akordu hodi fo’o garantia ba seguransa. Fator ida tan n’ebe halo komunidadi internasional hirus makas mak oho ONU nia funsionariu sira duranti violasaun iha tempu n’ebe haleu Konsulta Popular.
Bele a’at tebe-tebes, maibe, krimi n’ebe halo iha tinan 1999, nia nivel a’at nian sai as liu teb-tebes bainhira kompara ho krimi n’ebe halo iha tinan 24 okupasaun nian, no la kumpriende ka hare’e lolo’os kona ba ida ne’e karik la hatene lia lo’os husi konflitu naruk ida ne’e. Komisaun hari’i iha tempu n’ebe Unidadi Krimi Seriu no Painel Espesial ba krimi seriu mos hari, hanesan parte ida atu luta hasoru impunidadi no luta atu hetan rekonsiliasaun lolo’os.
Komisaun hatene kona ba difikuldadi n’ebe komunidadi internasional no governu hirak n’ebe involve a’an bainhira sira buka nafatin rezolusaun kona ba problema krimis n’ebe seriu iha tinan 1999. Komisaun hare katak, iha prosesu ida ne’e, komiunidadi internasional fo’o atensaun uitoan deit ka la fo’o atensaun ba problema justisa kona ba krimis graves hirak n’ebe halo iha Timor-Leste iha tinan 23 nia laran, molok hahalok a’at iha 1999. tanba agora Komisaun halo relatoriu lia lo’os kona ba hahalok a’at hirak ne’e, sai nudar Komisaun nia k’nar tuir ninia mandatu atu foti konkluzaun n’ebe apropriadu bazeadu ba preokupasaun Lei internasional, no lao’os ba konsiderasaun politika. Buat hirak n’ebe Komisaun hetan h0atudu katak seidauk iha medida justisa n’ebe lolo’os ba krimi hasoru humanidadi n’ebe halo iha Timor-Leste iha tinan 25 nia laran tomak kopna ba periudu mandatu nain. Bazeadu ba ninia mandatu n’ebe hetan abut iha respeitu ba lei internasional, Komisaun foti konkluzaun katak justisa kona ba krimis tempu uluk nian, tenki kobre violasaun hot-hotu duranti periudu tinan 25 tuir ninia mandatu.
Laiha Justisa iha tinan barak nia laran hodi nune’e hamosu violasaun direitus humanus. Ba Timor-Leste no Indonesia rezultadu husi impunidadi ida ne’e sai nudar buat ida n’ebe hetan ona abut. Sira n’ebe halo planu, fo’o orden, halao no responsavel ba violasaun direitus humanus n’ebe seriu tebes to’o oras ne’e seidauk lori ema hirak ne’e hotu atu fo’o responsabilidade ba sira nia hahalok, no iha kazu barak ita hare duni oin sa ema militar no sivil sira nia karreira buras no funan tanba rezultadu husi sira nia atividadi. Respeitu ba supremasia lei no ba instituisaun hirak n’ebe sai responsavel ba lei nia administrasaun, ai-rin ba tranzisaun demokratika iha Indonesia, no hari’i nasaun iha Timor-Leste, sei fraku hela deit iha kontestu ida ne’e.
Konflitus iha Timor-Leste ne’e husi natureza internu duranti konfrontasaun fulan Agusto-Setembru 1975, bainhira Timor sei hanesan territoriu n’ebe seidauk ukun rasik a’an iha Portugal nia autoridade nia okos. Bainhira Forsa Indonesia invade Timor- Leste, husi Outubru 1975, konflitu ne’e internasionalizadu. Independentementi husi natureza konflitu nian, maibe, krimi hirak n’ebe halo iha tempu naruk ida ne’e nia laran dala barak liu sai nudar hahalok bo’ot no makas teb-tebes n’ebe hamosu sentimentu responsabilidadi komunidadi Internasional.
La hare deit ba krimi nia natureza, sirkunstansia ka kondisaun n’ebe seriu no imediatu dada mos responsabilidadi husi komunidadi internasional. Komisaun iha konviksaun katak ita nia Estadu n’ebe foin deit mak moris no mamar hela, la-bele tau naha todan ba nia kabas hodi halao k’nar buka justisa mes-mesak. Iha mos preokupasaun katak Estadu Indonesio nunka hatudu vontade lolo’os atu lori ka tau ba lista hahalok a’at nain sira husi krimi n’ebe halo iha tinan 1999, nune’e mos krimi n’ebe halo iha tempu okupasuan n’ebe naruk. Tanba ne’e duni Komisaun fiar katak aprosimasaun n’ebe difinitivu atu hetan justisa ba krimi hirak n’ebe halo iha Timor-Leste tenki kesi a’an metin ba komunidadi internasional nia dedikasaun, li-liu Nasoens Unidas. Sira tuir lo’os fo’o apoiu makas atu hari’i instituisaun forti ba justisa, tenki iha k’bit atu bele hambrik mesak hodi hases a’an husi situasaun politika iha Timor-Leste nia rai laran, ka iha tasi balun.
Komisaun konsienti tebes katak modelu solusaun oin sa deit ba krimi hirak n’ebe halo iha tempu konflitu iha tinan 24 nia laran no okupasaun sei sai kompleksu no difisil tebes atu hetan. Maibe, tenki identifikaelementu balu. Forma seida deit atu hetan justisa ba vitima sira tenki bazeia ba respeita lei internasional no hetan garantia liu husi prosesu n’ebe lo’os. Hanesan mos, bainhira hanoin oin sa atu hari’i justisa esforsu ne’e tenki hetan apoiu pratiku lao’os deit husi Nasoens Unidas maibe husi nasaun ida-idak mos, pronto atu tulun prosesu ne’e husi dalan oin sas deit. Ikus mai, resposta seida deit ba impunidadi, tenki hasoru dezafiu oin sa garante katak hahalok a’at nain bo’ot sira tenki hetan responsabilidade mesmu ke oras ne’e sira goza hela protesaun ruma.
Komisaun konsienti katak bainhira relatoriu ne’e fo’o sai ona, Peritu husi Komisaun Internasional n’ebe hili husi Sekretariu Geral Nasoens Unidas nian atu halo revizaun ba prosesu justisa nian ba 1999 mos sei fo’o sai sira nia rekomendasoens. Tanba ne’e duni, bainhira ami hato’o ideias ba kazus hirak iha 1999 ami sei inklui rekomendasoens kona ba krimi n’ebe halo molok tinan 1999 n’ebe simu tiha ona, ho laran taridu tebes, hetan atensaun n’ebe ki’ik teb-tebes.
Komisaun Rekomenda:
| 7.1.1 | Unidadi Krimis Graves no Painel Espesial iha Timor-Leste hetan sira nia mandatu n’ebe Nasoens Unidas foin mak hafoun fali respektivamente, no aumenta tan rekursus ba sira, hodi nune’e sira bele halo investigasaun nafatin, no halo julgamentu ba kazus husi 1975-1999 nia laran tomak. | ||||||||||||||||||
| 7.1.2 | Kona ba hafoun fali mandatu ne’e tenki bazeia ba kondisoens n’ebe instituisaun sira hahu bainhira hari’i sira nia a’an – hodi dehan katak, depende diretamente ba ONU, no lao’os ba sistema judisiaria nasional Timor-Leste nian n’ebe foin deit mak moris no seidauk preparadu atu bele rezolve dezafiu politiku no tekniku kona ba kazu hirak ne’e. | ||||||||||||||||||
| 7.1.3 |
Em relasaun ho krimi hirak n’ebe halao molok tinan 1999, Unidadi Krimis Graves nia k’nar inklui investigasaun no preparasaun atu tau kazus historiku sira n’ebe mosu iha tempu n’eba ba tribunal, n’ebe Komisaun konklui katak ne’e exemplar no ho importansia kritiku bainhira koalia kona ba eskala no natureza violasaun direitus humanus sira n’ebe mosu tiha ona.
|
||||||||||||||||||
| 7.1.4 | Unidadi Krimis Graves n’ebe hafoun fali, prepara prosesu akuzasaun nian ba kazus hirak ne’e no Painel Espesial, bainhira halo tiha revizaun n’ebe lolo’os, hasai surat atu kaer sira n’ebe maka responsavel, buka atu transfere ba’a sira nia autoridadi. | ||||||||||||||||||
| 7.1.5 | Instituisaun sira husi Indonesia nia forsas armadas no sira hirak n’ebe iha pozisaun responsabilidadi komandu nian n’ebe temi tiha-ona iha parte 8: Responsabilidadi no se maka responsavel kona ba Relatoriu ida ne’e, ba Krimi sel-seluk tan no lao’os deit sira n’ebe temi ona iha lista ida iha leten ne’e, tenki sai sujeitu ba investigasaun n’ebe espesifiku, no tau ba tribunal husi autoridadi Indonesia. | ||||||||||||||||||
| 7.1.6 | Lista kona ba perpetradores hirak n’ebe hetan alegasoens submete ba Prezidenti Timor-Leste nian husi Komisaun ne’e lori fali ba’a iha Prokuradoria Geral ni Eskritoriu atu halo-tan investigasaun no asaun. | ||||||||||||||||||
| 7.1.7 | Hari’i regimi ida kona ba prezervasaun no gerensia husi Nasoens Unidas ba’a evidensias hot-hotu n’ebe Unidadi Krimis Graves hetan atu nune’e material hirak ne’e bele uza iha prosesu tribunal bainhira presiza no fo’o nafatin apoiu tekniku no finansial ba objetivu ida ne’e husi Nasoens Unidas. | ||||||||||||||||||
| 7.1.8 | Evidensias hotu n’ebe tau hamutuk ona husi CAVR, Komnas HAM husi Indonesia no Ad Hoc Tribunal Direitus Humanus kona ba Timor-Leste no sira seluk rai halo didiak atu nune’e bele uza material hirak ne’e iha prosesu julgamentu bainhira presiza. | ||||||||||||||||||
| 7.1.9 | Komunidadi Internasional tau presaun no apoia Indonesia atu loke informasaun hirak n’ebe forsas seguransa Indonesia nian sei rai hela ne’e hodi nune’e bele uza ba prosesu judisiariu. | ||||||||||||||||||
| 7.1.10 | Sistema protesaun apropriadu ida ba vitima no sasin sira tenki hari’i atu nune’e sai nudar k’nar balu husi prosesu justisa lao’os deit ba krimi hirak n’ebe halo iha tinan 1999, maibe ba mos krimi hirak n’ebe halo tiha-ona iha tinan sira uluk ne’e. | ||||||||||||||||||
| 7.1.11 | Indonesia, ho espiritu rekonsiliasaun n’ebe lolo’os no hakarak hametin ninia demokrasia rasik n’ebe hahu daudaun ne’e, hetan aten brani atu kontribui ba esforsu atu hetan justisa liu husi (a) transfere ema hirak n’ebe hetan akuzasaun n’ebe sei hela iha Indonesia ba Painel n’ebe foin hafoun ninia k’nar, no (b) halo makas tan independensia no efisiensia kona ba ninia sistema judisial atu nune’e bele hetan duni justisa n’ebe lo’os no muda abitu impunidadi n’ebe ho laran tristi tebes sai tiha-ona nudar norma ida bainhira hare kona ba krimi n’ebe halo iha Timor-Leste. | ||||||||||||||||||
| 7.1.12 |
Komunidadi internasional hatudu duni sira nia dedikasaun ba justisa no ba prosesu Krimis Graves mak hanesan, ho buat sel-seluk tan:
|
7.2 Tribunal Internasional
Komisaun Rekomenda:
| 7.2.1 | Nasoens Unidas no ninia orgaun sira n’ebe relevanti, li-liu Konselho Seguransa, maka kaer nafatin problema n’ebe relasionadu ho justisa ba krimi hasoru humanidadi iha Timor-Leste to’o tempu n’ebe maka presiza, no prepara atu hari’i Tribunal Internasional ida tuir Kapitulu 7 husi ONU nia Carta, se karik medidas seluk la konsege fo’o sai medida justisa nian n’ebe sufisienti no Indonesia kontinua nafatin tau obstakulu ba justisa. |
7.3 Komisaun baá Amizadi no Verdadi
Bainhira Relatoriu ida ne’e besik remata ona, Governu Timor-Leste ho Indonesia fo’o sai atu hari’i Komisaun ba’a Amizade no Verdadi (CTF), mekanismu bilateral ida hodi buka lia lo’os hodi halo revizaun ba krimis 1999 nian.
CAVR fiar katak la-bele iha buat-ida n’ebe atu doko vitimas sira nia direitus ba justisa no hadia fali moris ne’e. Hanesan mos, ida ne’e konsidera katak bainhira atu buka tan lia-lo’os kona-ba krimis sira n’ebe holao iha 1999 tenki halao ho laran mo’os no mos tuir dalan ida n’ebe atu halo makas tan, lao’os ida n’ebe atu halo fraku, dalan ba justisa kriminal. Atu hanesan mo’os, maibe CAVR rekonhese katak ni-nia investigasaun sei husik hela aspektu balu atu halo tan peskizas, nia fiar katak ni-nia servisu no Unidadi Krimis Graves nia servisu sei tenki respeita no protege atu la-bele nega. Atu buka tan lia-lo’os ruma, ida ne’e tenki komplementariu, lao’os oin-seluk fali husi servisu n’ebe halao tiha ona.
Komisaun rekomenda katak Timor–Leste no Indonesia nia Governu no Parlamentu:
| 7.3.1 | Garante katak Komisaun ba’a Amizade no Verdadi tenki halao nia k’nar independentemente, inparsialmente no objetivamente no halo rekomendasoens tuir duni buat hirak n’ebe nia hare,inkluindu posibilidadi atu loke tan julgamentus ba krimi seluk tan no politika reparasaun ba vitima sira. |
| 7.3.2 | Husu katak sala-nain sira nia naran Komisaun ba’a Amizade no Verdadi so bele hamos tiha se karik ida ne’e bazeia ba iha prosesu Judisial n’ebe konsistente ho standard Internasional. |
| 7.3.3 | Husu katak Komisaun ba’a Amizade no Verdadi respeita kompletamente regras kona ba asesu ba’a informasaun ida n’ebe fo’o liu husi promesa konfidensialidade nian ba iha instituisaun sira uluk ne’e, hanesan CAVR ka Unidadi Krimis Graves nian, atu nune’e bele rai-metin vitima no tetemunha sira nia moris lor-loron nian. |
7.4 Relatoriu Final Nia Desiminasaun iha Timor-Leste
Komisaun nia Relatoriu Final sai nudar dokumentu nasional n’ebe importanti tebes ba Timor-Leste no mos iha signifikadu internasional. Rekomendasoens ba desiminasaun internasional bele hetan iha pontu 1: Timor-Leste no Komunidadi Internasional (iha leten). Maibe ida ne’e halo atu fo’o resposta ba Komisaun nia obrgasaun legal, Relatoriu ne’e mos sei iha signifikadu ba tempu naruk ba Timor-Oan sira nia gerasaun futuru nian, tanba ne’e duni tenki fo’o asesu ba ema hot-hotu.
Komisaun Rekomenda:
| 7.4.1 | Tradus Relatoriu Final ba lian Tetun no fahe iha Timor-Leste laran tomak, hodi nune’e gerasaun ohin loron nian no futuru hetan asesu ba nia kontiudu. |
| 7.4.2 | Ministeriu Edukasaun nian husi Timor-Leste nia Governu servisu hamutuk ho instituisaun pos-CAVR atu nune’e uza Relatoriu Final ne’e no Komisaun nia material sira seluk hodi dezenvolve kurrikuluno edukasaun nia rekursu seluk relasionadu ba direitus humanus, rekonsiliasaun, historia, lei, estudu kona ba generu no disiplina sira seluk n’ebe relevanti. |
| 7.4.3 | Timor-Leste nia Governu ho parseirus doadores internasionais sira suporta Relatoriu Final nia reprodusaun no material sira n’ebe relasionadu atu programa edukasaun ida ne’e bele lao nafatin. |
7.5 Arkivus CAVR Nian
Komisaun prezerva ona no organiza ona ninia arkivus tuir ninia obrigasaun legal tuir Regulamentu 10/2001. Arkivus hirak ne’e sai nudar parte uniku husi Timor-Leste nia heransa (warisan) Nasional no inklui multi media arkivadu rihun ba rihun n’ebe fo’o ba Komisaun ho laran metin husi ema ida-idak, familias no komunidadi sira iha rai laran tomak hanesan mos nasional no organizasaun Internasional no governu sira. Dala barak oportunidadi hodi tau hamutuk informasaun no material hirak ne’e sei la repete tan. Arkivus hirak ne’e sai nudar baze ba esforsu hot-hotu atu kontinua tau hamutuk, restaura, no halo material historiku importanti hirak ne’e nakloke atu sai hanesan referensia, peskiza no uza. Kontinuasaun suporta nian husi nasional no internasional sira sei presiza nafatin atu garante prezervasaun kona ba kolesaun hirak ne’e no ninia dezenvolvimentu hodi sai nudar deposito primeira klase ida.
Komisaun Rekomenda:
| 7.5.1 | Parlamentu Nasional Timor-Leste nian adopta legislasaun hodi nune’e regula oin sa atu rai didiak, organiza, no uza arkivus nasional. |
| 7.5.2 | Komisaun nia arkivus hirak ne’e tau nafatin deit iha fatin eis Comarca Balide, no halao administrasaun hanesan parte husi arkivu ofisial nasional, tuir akordu ho politika kona ba asesu n’ebe Komisaun CAVR sira hakotu tiha-ona to’o fali bainhira determina ona provizaun legislativu nasional. |
| 7.5.3 | Arkivu sira ne’e sai nudar parte integranti arkivu sentru direitus humanus nian, n’ebe sei hari’i iha eis Comarca Balide ho intensaun mak hanesan atu fo’o hanoin nafatin, respeita no aprende husi historia direitus humanus nian husi Timor-Leste n’ebe foin deit mak mosu. |
| 7.5.4 | Governu fo’o suporta finansial hodi konserva no dezenvolve nafatin sentru ida ne’e no halo nafatin programa peskiza nian no edukasaun. |
| 7.5.5 | Husu ba Governu Indonesio atu fo’o fila fali ba eis Comarca Balide dokumentus n’ebe deit maka iha nia liman laran n’ebe relasionadu ho administrasaun kadeia ne’e nian husi 1975 to’o 1999 atu nune’e bele tau hamutuk ho arkivu hirak n’ebe iha ona. |
| 7.5.6 | Husu ba Governu Portugues atu fo’o fila fali ba eis Comarca Balide dokumentus n’ebe deit maka iha nia liman laran n’ebe relasionadu ho administrasaun no hari’i kadeia fatin ne’e molok 1975. |