04: Promove & Proteje Ema Nebe Fraku & La-iha K’bit Nia Direitus

4.1 Feto

Duranti periudu konflitu nian, ema feto halao k’nar n’ebe importanti tebes iha TimorLeste nia sosiedadi tomak – iha Timor nia laran no mos iha tasi balu – ema feto mak sai nudar fatuk inan ba familia no komunidadi, sira hasoru susar hanesan halao moris la ho sira nia kaben, maun ka aman n’ebe fo’o tulun ba sira, sira mak sai nudar defensora ba direitus humanus. Iha Timor-Leste, konflitu hamosu kondisaun sira n’ebe limita liberdadi ba ema feto no feto klosan sira n’ebe la-iha k’bit bainhira hasoru violasaun direitus humanus.

Violasaun hirak ne’e mak hanesan halo estragu seksual ba sira, halo sira sai atan ba seksu, no forma violensia seksual sira seluk tan n’ebe maibe membru seguransa Indonesia mak halo barak liu, maibe iha mos mane Timor-Oan n’ebe involve iha violasaun hirak ne’e.

Feto hirak n’ebe sai vitima ba violasaun seksual, dala barak komunidadi izola sira, hodi nune’e hasa’e makas tan sira nia k’bit laek ba violasaun foun. Balu to’o ohin loron, sei vitima nafatin tanba sira nia esperiensia tempu uluk. Liu husi interasaun ho vitima sira nia familia, Komisaun hare katak violensia domestika sai nudar hahalok n’ebe komun liu iha vitima barak nia moris lor-loron. Nudar ezemplu, mane balu n’ebe sei moris hela hafoin hetan tiha dadur no tortura, mai hato’o ba Komisaun katak sira mos halao komportamentu n’ebe violentu.

Insidenti violasaun domestika no asaltu hodi halo violasaun seksual iha Timor-Leste, sei a’as nafatin. dedikasaun nasional ba halakon tiha violensia hasoru feto, iha publiku no iha uma laran, importanti teb-tebes atu hapara siklu violensia no tauk n’ebe marka moris iha feto no feto klosan barak. Programa ba asaun ida ne’e, tenki mos promove dezenvolvimentu husi kultura kona ba igualdadi tanba diskriminasaun hasoru feto sai nudar fator chavi n’ebe kontribui ba violensia hasoru feto.

Komisaun Rekomenda:

4.1.1	Feto nia kontribuisaun oi-oin hodi involve a’an iha Rezistensia-iha rai laran ka husi rai liur- hetan duni rekonhesimentu, no dezenvolve esforsu dokumentasaun no desiminasaun seluk tan kona ba sira nia kontribuisaun, inkluindu hanorin iha eskola.
4.1.2	Pedidu husi Komisi Penyelidik Pelanggaran HAM Tim-Tim (Komisaun ba’a Investigasaun kona ba Violasaun Direitus Humanus iha Timor-Leste KKPHAM) n’ebe hato’o ba Governu Indonesia atu fo’o rehabilitasaun, kompensasaun no suporta ba vitima sira iha tempu rungu-ranga iha tinan 1999 iha TimorLeste, inkluindu feto no família sira, tenki implementa.
4.1.3	Krimi hasoru humanidadi no krimi funu nian n’ebe halo iha Timor-Leste n’ebe involve violensia seksual hasoru feto no feto klosan, tenki hasai tiha husi provizaun amnestia hot-hotu, tuir Rezolusaun Konselho Seguransa ONU nian 1325 kona ba Feto, Dame no Seguransa (Par. 11, S/Res/1325 2000).
4.1.4	Husu atu Governu, instituisoens religiozas, komunidadi lokal, no organizasaun sosiedadi sivil rezolve lalais injustisa n’ebe sei halo nafatin hasoru feto hirak n’ebe sai vitima ba violasaun seksual, hodi nune’e hametin diginidadi ba’a ema hirak n’ebe hetan terus hanesan ne’e.
4.1.5	Governu hamutuk ho organizasaun religiozu sira no sosiedadi sivil, halo nafatin esforsu atu halakon forma violensia hot-hotu hasoru feto no hola medidas inkluindu (a) halo lalais introdusaun legislasaun nian kona ba violência domestika nune’e mos medida emergensia atu protege vitima iha tempu krize; (b) halo provizaun ba rekursu barak tan no fo’o treinu ba agensia hirak n’ebe hakbit lei, no ba grupu n’ebe iha relasaun ho lei no judisiariu, atu nune’e hakbit sira hodi nune’e bele halo resposta efetivu ba kazu violensia domestika; (c) kontinua fo’o nafatin apoiu ba agensia no organizasaun sosiadadi sivil, atu nune’e sira bele hasa’e sira nia kualidadi servisu no fo’o apoiu ba vitima no mos ba mane sira n’ebe servisu hamutuk ho sira, atu muda modelu konportamentu n’ebe violentu.
4.1.6	Loron Nasional 16 Hodi Halo Atividadi hasoru Violensia hasoru Feto, tin-tinan atu kontinua tinan ba’a tinan no halo makas liu tan li-liu iha distritu sira.
4.1.7	Forsas Armadas ho Polisia nia Servisu dezenvolve politika n’ebe forti no bele halao duni, hodi nune’e promove igualdadi generu, bandu esplorasaun seksual no violensia hasoru feto, nune’e mos inpoin sansaun n’ebe makas tebes ba elementu forsa seguransa n’ebe deit mak sala tanba la kumpri politika hirak ne’e, atu nune’e la-iha tan ema feto Timor-Oan ida n’ebe bele hetan tauk husi instituisaun n’ebe hetan fiar atu kaer metin no protege sira nia direitus.
4.1.8	Armonizasaun Timor-Leste nia lei no Konvensaun ba Halakon tiha Forma Hot-hotu Diskriminasaun Hasoru Feto (CEDAW), tenki kontinua, katak hakbit instituisaun hirak n’ebe sai responsavel ba implementasaun CEDAW no halo  relatoriu ba ONU kona ba Timor-Leste, nia cumprimentu ba’a CEDAW nia  rekerimentu, no promove iha komunidadi nia laran, seida mak CEDAW, li-liu liu husi sistema edukasaun, imprensa no Igreja.
4.1.9	Asesu ba informasaun no servisu kona ba kuidadu saude reprodutivu, planu familiar no sai inan, aman, tenki fo’o ba feto no mane, inkluindu liu husi eskola, atu nune’e sira hatene kona ba oin sa sira halo desizaun kona ba reprodusaun, hatene responsabilidadi reprodusaun nian no hakiak labarik, no informasaun ne’e fahe hanesan ba ema hotu, la liu husi hahalok violensia.
4.1.10	Tenki hola medida atu rekonhese no apoia feto nia funsaun iha prevensaun no rezolusaun ba konflitu, nune’e mos kona ba hari’i dame, inkluindu mos nível lokal.
4.1.11	Governu hasa’e Eskritoriu kona ba Promosaun Igualdadi nian ba’a Sekretariadu Estadu nain iha Primeiru Ministru nia Eskritoriu no/ka fo’o ba’a iha Eskritoriu  kona ba Promosaun Igualdadi nian ho Kuadru Konselhu nian ida hodi nune’e promove diak liu tan no hasa’e igualidadi generu nune’e mos feto nia partisipasaun kompletu iha Timor Leste-nia moris ekonomiku sosial cultural no politika, inkluindu liu husi promove hanorin hakerek le’e ba feto maluk sira iha area rural, no hasa’e tan labarik feto no feto sira nia partisipasaun iha eskola sekundaria no universidadi.

4.2 Labarik no Jovens

Labarik nia direitus hetan violasaun duranti tinan konflitu nian. Labarik sira hare ka hasoru violensia n’ebe ho trauma makas, mate tanba hamlaha, lori sira sai husi sira nia uma, halo sira sai oan kiak, haketak sira husi sira nia inan aman no halo sira hetan susar tanba la-iha asesu ba saudi, edukasaun no buat sel-seluk tan. Labarik ki’ik-oan sira mos tama iha funu laran, bainhira tempu konflitu armada internu tinan 1975 no duranti okupasaun Indonesia n’ebe militar Indonesio uza sira hanesan fo’o apoiu lojistiku ka apoiu sel-seluk tan. Labraik balu militar no ofisial Indonesia sira lori sai dok tiha husi sira nia familia, barak liu mak ba fatin dok iha Indonesia, no sira ketak nafatin husi sira nia familia. Ho laran susar tebes, Komisaun rona husi labarik Timor-Oan sira iha Timor Indonesia, ho sentimentu oin rua katak sira ema Timor-Oan, maibe hela dok husi Timor-Leste.

Atu garante futuru diak-liu tan ba labarik sira iha Timor-Leste, Governu ratifika tiha Konvensaun Direitus ba Labarik. Hahalok ida ne’e hatudu katak nia komete atu fo’o protesaun hodi garante labarik nia direitu, no konkorda atu responsabiliza ba dedikasaun ida ne’e iha komunidadi internasional nia oin. Dezafiu chavi ida ba Timor-Leste mak garante futuru ida ba populasaun jovem n’ebe foin mak bo’ot daudauk.

Komisaun Rekomenda:

4.2.1	Kontinua nafatin prosesu atu armoniza Timor-Leste nia lei ho Konvensaun Direitus ba Labarik (CRC), no fo’o kapasidadi ida n’ebe lolo’os ba instituisaun hirak n’ebe responsabiliza atu implementa CRC no fo’o relatoriu ba ONU kona ba oin sa Timor-Leste kumpri CRC, no atu promove ema nia hatene kona ba CRC iha komunidadi nia laran, li-liu iha sistema edukasaun, inprensa no Igreja.
4.2.2	Halo kampanha edukasaun publika hanesan sira n’ebe halao tiha-ona kona ba violensia domestika, hodi nune’e eduka inan aman, mestri mestra sira, komunidadi, kona ba violensia nia efeitu fiziku no emosional ba labarik, no fo’o forma alternativa kona ba oin sa kontrola ema nia hahalok ka komportamentu, no dezenvolvimentu karater nian.
4.2.3	Atu identifika no promove funsaun modelu pozitivu ba labarik mane no mane klosan sira, ba labarik feto no feto klosan sira.
4.2.4	Halo kolokasaun lolo’os ba rekursu, hodi nune’e dezenvolve infraestrutura no jestaun desportu, atu nune’e ema nia abilidadi ka k’bit ba desportu, bele kontribui ba relasaun komunidadi, no ba dezenvolvimentu espiritual joven nian, inkluindu mos asesu hanesan ba labarik feto ki’ik-oan no feto klosan sira bele realiza.
4.2.5	Programa edukasaun ba saude reprodutivu, sai nudar buat ida n’ebe lolo’os, iha balansu no kumpriensivu, nune’e mos promove responsabilidadi fo’o duni ba joven Timor-Oan sira atu nune’e halo tuir duni Artigu 17 husi CRC, n’ebe kaer metin ba direiutu atu hatene li-liu informasaun hirak ne’e promove ba moris soin sosial, espiritual, moral no fiziku no saude mental.
4.2.6	Atu foti duni medida, hodi nune’e bele garante katak Governu nia politika kona ba edukasaun universal, no atu nune’e bele halao duni iha pratika ba labarik hot-hotu, li-liu oan kiak, sira n’ebe aleijadu, no sira n’ebe hela iha komunidadi rural n’ebe izoladu, inkluindu fo’o garantia katak labarik feto hot-hotu iha asesu igualdadi kompletu ba’a edukasaun ,no oportunidadi atu sira bele hetan treinu vokasional.
4.2.7	Labarik Timor-Oan sira n’ebe lori tiha ba Indonesia n’ebe sei hela nafatin iha n’eba, dok husi sira nia familia, atu fo’o oprotunidadi ba sira nia familia hodi halo kontaktu ka buka hasoru malu, nune’e mos fo’o opsaun ba sira ho livre vontadi atu hili fila fali mai Timor-Leste, hodi nune’e tuir duni Artigu 9 no 10 husi CRC.
4.2.8	Fo’o konsiderasaun espesial ba labarik Timor-Oan nia situasaun, husi sira n’ebe la hetan oportunidadi atu hetan edukasaun ka la-bele hetan buat seluk tan, tanba deit sira servisu ba klandestinu no sira sakrifika sira nia juventude ba libertasaun Timor-Leste.