Dili – (20 Jullu 2023), Ministru Asuntu Kombatente Libertasaun Nasional (MAKLN), Gil da Costa Monteiro “Oan Soru” deklara aman ne’ebé uluk servisu hamutuk ho militar Indonézia no pro-otonomi hodi halo violasaun oin-oin hasoru Timoroan sira iha Timor-Leste. Aktu ida ne’e nia aman mak halo, nia aman nia sala, nia aman mak tenke asumi responsabilidade. Labele nia oan sira mak lori nia sala.
Iha funu sempre iha hanoin ne’ebé lahanesan, balun hakarak ukun-an, balun hakarak integra ba nasaun seluk. Tanba ne’e, aman ne’ebé mak halo sala nia mak lori ninia sala, labele oan mak lori nia sala. Ida ne’e, la’os kredit osan iha Banku. Kredit osan iha Banku mak nia aman mate nia oan tenke seluk.
Analojia ida ne’e liga ba tema jeral seminariu nian mak “Importansia husi Kura Kanek (Healling) ba Vitima Violasaun Direitus Umanus Passadu”.
Nia hatutan, iha funu ema barak terus no susar, balun agora kontinua moris iha situasaun ida kanek. Atu kura kanek ne’e ita presiza hamutuk atu rezolve problema.
“Oan labele lori aman nia tusan. Aman mak halo sala, aman mak lori, labele oan mak lori. Ne’e la’os kredit banku ne’ebé nia aman mate, nia oan kontinua selu. Ida ne’e mak fo resposta ba ema ne’ebé kura kanek, maibé se lahanoin ida ne’e kanek nunka bele kura,” dehan Ministru Asuntu Kombatente Libertasaun Nasional (MAKLN), Gil da Costa Monteiro “Oan Soru” iha diskursu abertura Seminariu ne’ebé organiza husi Centro Chega!I.P, iha salaun konferensia Centro Nacional Chega!I.P, Antigo Comarca Balide, Dili.
MAKLN argumenta, ita atu kura kanek ne’e, mai husi dalan oin-oin, sidadaun sira nia kontribuisaun labele ho ibun tutun de’it tenke kontribuisaun ho laran. Ida ne’e mak ita hotu presiza no halo reflekasaun ne’ebé klean.
Se ita lahalo refleksaun ne’ebé di’ak. Ita ko’alia ita sombong, ita foti-an ita loko-an, haluha tiha sira seluk ne’ebé lian la’ek susar atu rezolve. Problema seluk, iha tempu agora mak, ita restaura ona independensia tinan 21, ita seidauk hateten lolos ema ne’ebé mate ba ukun rasik-an total hira?, feto hira, mane hira, labarik hira. Kilat musan iha ita nia isin ne’e hira?. Dadus hirak ne’e laiha ita presiza buka hatene.
Ida ne’e la’os Ministru mesak nia servisu, presiza ita hotu hamutuk fo ita nia kontribuisaun hodi determina ita nia istória ne’e, atu nune’e bele hakerek istória ida ne’e ho lolos.
“Labele hanoin, laran moras ba malu hodi hatudu katak ne’e kanek, ne’ebá kanek, lae, ne’e labele, tenke uza ita nia fuan hodi haree. Razaun saida?. Ita agora, ita tama politika, ita lori mos ida ne’e kahur politika hodi politiza,” nia dehan.
Se ita kahur nafatin sasan sira ne’e sei sai sabraut hotu. Sira ne’ebé mate haree hela ita, sira rona hela ita, biar ita lahree sira no larona sira. Tanba ne’e ita presiza iha komitmentu hamutuk atu hadi’a.
Nuno Governu iha ona programa definitivu kona-ba levantamentu dadus ba ema ne’ebé mate husi 1975 to’o 1999. Iha tempu badak MAKLN sei forma ekipa ida hodi tun ba terreñu atu foti lista. Nia mekanizmu mak sei la’o tuir uma lisan idak-idak iha teritoriu timor laran tomak. Tuir dadus ne’ebé rejista iha baze dadus MAKLN nian, provizóriu baze dadus ba ema ne’ebé mate durante funu hamutuk (Rihun Atus Rua Rua Nulu Resin Walu).
Buat ida ne’ebé mak ita tenke rekoñese katak, ita nia luta ba ukun rasik-an ne’e la’os ba aprende no lee textu mak ko’alia ukun-an no mós halo esklaresimentu ema hotu komprende mak luta lae, halo tiha funu mak aprende funu, hodi ko’alia ukun-an.
Ho ida ne’e, hakarak hato’o hela liafuan simples “istória ita mak halo, mate ita nia ema mak mate, ita nia inan, ita nia aman mate, oan sira barak kiak no feen sira barak faluk, maibé dalaruma ita rasik minimiza no haluha tiha hodi hateke lahetan, ikus mai, ema seluk aproveita politiza no ita fahe malu”.
Diretór Ezekutivu Centro Nacional Chega!I.P, Hugo Maria Fernandes esplika, ukun-an husik hela mos fitar sira ne’ebé akontese iha funu maun alin, fitar sira ne’ebé akontese durante mudansa estratejia ba funu iha ailaran. Esperensia lala’ok sira ne’e hotu karik fitar sira mak hanesan ne’e, depois ita ukun-an ita seidauk kura hotu.
Tinan 24 depois ita akun-an inisiativa barak ita halo, ida mak programa deslutu nasional signifika rai fali sasan kroat mean sira iha nia fatin. Ne’e hotu lala’ok sira kura kanek nian. Ita hein katak ita lakari fali masin ba fitar sira ne’e, atu kontinua moras to’o ohin loron.
“Iha Centro Chega! ami nia mandatu ida mak tau matan oinsa kura kanek. La’os kura de’it kanek ne’ebé ita sofre durante okupasaun Indonézia, maibé kura mós kanek ne’ebé hahu kedan husi funu maun alin to’o funu ba ukun rasik-an,” nia afirma.
Dala ida tan agradese tebes ho profunda gratidaun hein katak semináriu ohin loron ne’e hodi mos ita sira iha ne’e, karik mos sei iha kanek ita mos kura kanek, ita nia fatin ida ne’e liu-liu fatin istoriku ida ne’e.
Media Chega!.