Mai ita hatene ema nian istória pasadu durante konflitu polítiku (1975-1999) liu husi Programa Hatutan Memória. Nune’e, iha publikasaun ida ne’e, ami fahe informasaun ba maluk sira kona-ba istória João Martins “Saruntu” Moris iha loron 25 fulan-Maiu 1966, iha Suku Lour, Postu Adminstrativu Bobonaro, Munisipiu Bobonaro. Oan husi Mateus Maia no Maria de Jesus.
Ha’u-nia envolvimentu iha luta ba ukun rasik-an hahú kedas husi tinan 1975, momentu ne’ebá ha’u foin halo tinan sia (9). Tanba ha’u-nia aman ho inan hanesan delegadu FRETILIN nian, ha’u mós sai hanesan membru OPJT. Hanesan membru OPJT ha’u triste tebes bainhira ha’u rona katak Dili inimigu hadau ona no ita-nia forsa sira mate barak no balu evakua ona ba foho. Rona informasaun ne’e, ami-nia delegadu no delegada sira mós komesa halo reuniaun hodi fahe informasaun inklui mós informa ba populasaun katak Timor-Leste proklama ona ukun rasik-an no informa mós atu labele rende ba inimigu.
Iha tinan 1976 ha’u ho ha’u-nia família sira halai hotu ba ai-laran. Iha tinan 1978 aviaun soe ona surat, iha surat ne’e husu atu ami rende ona tanba prezi[1]dente Nicolau Lobato mate ona. Tempu ne’ebá ha’u tinan 11 ona no família mós sei kompletu. Tanbá inimigu tuir bebeik ami, entaun ami evakua fali ba área besik tasi nian, iha ami-nia knua ida naran Maria Monu. Iha-ne’ebá mak ha’u-nia inan mate tanba kona bomba rahun ne’ebé hatun husi aviaun.
Ha’u mós hetan kanek iha ha’u-nia ulun, parte rentos nian, tanba ami na’in rua ha’u-nia inan hamutuk iha abrigu ida de’it. Ami hakoi ha’u-nia inan nia isin mate iha fatin ne’ebá kedas. Ami sente triste tebes tanba ami falun de’it ho lipa no salenda tahan ida. Liu loron tolu, ami rona ema konta katak mate ida kona bomba ne’ebé hakoi ona ne’e ema ke’e hasai filafali husi rai kuak. Rona ida-ne’e 34 ami-nia famílía triste maibé kondisaun mak hanesan ne’e ona. Iha tinan 1978 ami atu halai ba Betano, maibé rona katak iha Betano mós hahan laiha ona, entaun ami deside la ba. Ami hela de’it iha Maria Monu, fatin ne’ebé ha’u-nia inan mate bá.
Iha fatin ne’e mak ami bele taa akar hodi han. La keleur hahán mós laiha loos ona, nune’e ami han de’it mak duut animal nian. Kondisaun ne’e halo ami-nia isin sai krekas hotu. Bainhira ami ba buka hahán ruma atu han, inimigu kaptura tiha ami. Sira lori ami ba husik iha estrada boot atu ami la’o tuir estrada ne’e hodi ba iha postu Zumalai. Iha dalan klaran, inimigu sira hadau ami nia sasan no osan mean hanesan belak ne’ebé ha’u-nia aman rai hamutuk hela iha kohe laran.
Inimigu sira mós baku ha’u-nia aman, baku la mate to’o sira fó veneno ba hau-nia aman hemu mak mate. Ami labele halo buat ida tanba iha momentu ne’ebá inimigu sira mesak kaer kilat ho sasan kroat barak, ami mesak krekas maran, laiha forsa no laiha sasan kroat ruma hodi hasaoru inimigu sira. Ha’u-nia aman nia mate isin mós ami la konsege hakoi tanba situasaun ladi’ak. To’o iha Zumalai vila, ami komesa hamlaha ona no roupa ne’ebé ami hatais mós komesa dodok hotu ona, maibé ami na’in tolu pasiensia de’it tanba ami konsidera ida-ne’e nu’udar konsekuensia funu nian.
Ami la hatene atu hela loos iha-ne’ebé, maibé tanbá ha’u hatene oituan língua Indonézia, entaun ha’u ho maun bo’ot ba aprezenta an iha postu seguransa militár Indonézia nian. Hafoin aprezenta an, ami simu foos lata tolu, supermie falun tolu no latarias balu. Simu tiha sasan hirak ne’e, ha’u husu hela fatin iha sira, maibé sira dehan iha ne’e hela fatin laiha, nune’e ami hela de’it iha ai-hun boot ida nia okos durante semana tolu. Laiha maluk ida mak ajuda fó sanan no bikan ruma mai ami atu tein, ha’u foti de’it lata kalen susu been nian mak lori te’in no ami uza de’it nu nia kulit mak ami na’in tolu tau hahán hodi han. 35 Iha tinan 1979 ha’u haree militár Indonézia no hansip sira mai iha postu Zumalai.
Hansip hirak-ne’e ema mesak timoroan de’it, ha’u komprimenta ba sira no maun ida hakat mai husu ha’u ema ne’ebe. Ha’u hatan dehan ha’u ema suku Lour, postu Bobonaro nian, maun ne’e hakfodak hodi hakuak ha’u. Loron ida sira atu fila ba Dili, nia hakarak lori hotu ha’u, nune’e ha’u husu ba ha’u-nia maun, no ha’u[1]nia maun hatan. Nune’e, militár ne’e lori ha’u ba Dili. Iha tinan 1980 ha’u komesa ko’alia lian tetun ho di’ak no hatene ona Dili laran, maun ne’e nia tiu no tia komesa hodi ha’u ba tau naran atu eskola. Ha’u kontente loos tanbá hau atu eskola ona, ha’u komesa tama eskola SD iha eskola Xina.
Entre estudante hotu ha’u mak idade boot liu tanbá ha’u tinan 16 ona. Ha’u aprende Bahasa Indonézia, no tanbá iha UUD 45 (Undang-Undang Dasar) iha alinea balu hakerek katak “bahwa penjajahan di atas dunia harus di hapuskan, karena tidak sesuai dengan peri kemanusiaan dan peri keadilan” ha’u komesa ko’alia hasoru Indonézia sira. Iha tinan 1983 miltár Indonézia halo planu atu timoroan tomak ne’ebé hela iha sidade ba tuir operasaun hasoru gerrrilleiru sira, hanaran operasi kikis. Maibé, tanbá ha’u hatene, entaun ha’u la tuir ida.
Iha ami nia aldeia, ha’u mesak mak la ba tauir operasaun ne’e. Ha’u halo fali ligasaun ba ai-laran hafoin hasoru Liurai Tasi iha tinan 1988. Hahú husi ne’e ha’u serbisu ona ba ai-laran liuhusi Pedro Fa[1]tima (Ikan Fafulu) ne’ebé sai hanesan esatafeta Liurai Tasi nian. Liu tiha ida-ne’e, ha’u mós organiza ha’u-nia maun alin sira seluk hasoru inimigu iha sidade Dili. Ema ne’ebé tuir ha’u mak Pai Zito, Dominggos dos Santos (Maulaho), Fernando Santos Babo, Marito Morais, Sebastião Gomes, Carlos Komando, Quintino Brito, Silvei[1]ro, Joaquin, Helio, Boby Matadouru no sira seluk tan. Iha loron 12 fulan-Outubru 1989, bainhira Amo Papa João Paulo II vizita Timor, ha’u ho kolega joven sira seluk organiza malu ba tuir misa iha Tasi Tolu.
Iha-ne’ebá polísia no intelejente sira barak, ami hotu uza kamijola Amo Bispo Dom Carlos Filipe Ximenes Belo nian, entaun ema haruka ami tama ba hodi tuir misa. Misa hotu mak de 36 mostrasaun hahú. Liutiha demontrasaun, forsa Indonézia no intelijente sira buka ha’u no ha’u-nia kolega sira atu kaer iha eskola. Sira hein de’it iha odamatan eskola nian, maibé ha’u konsege halai liu ba iha tasi ibun palásiu governu nian mak intelijente sira kaer ha’u. Sira la baku ha’u, sira lori ha’u ba KODINM 164 hodi halo investiga[1]saun.
To’o iha tuku 5 lokraik, sira husik fali ha’u tanba sira rona informasaun laklaru, maibé ha’u halo wajib lapor durante fulan tolu. Iha tinan 1989, ha’u lori PSHT (Persaudaraan Setia Hati Terate) ba tama iha OJETIL (Organização de Juventude dos Estudantes de Timor-Leste). Iha momentu ne’ebá kedas organizasaun arte marsiais ida-ne’e komesa ona envolve-an iha klandestina hamutuk ho OJETIL. Ha’u mós envolve-an iha rede klandestina hamutuk ho joven sira husi organizasaun seluk no hamutuk ho maubere oan sira ami hala’o serbisu hodi ajuda frente armada.
Satuan Gabugan Intel (SGI) sira rona ida-ne’e, sira kesar ha’u ba ninia komandante, maibé sira la konsege kaptura hau. Se kaer ha’u iha tempu ne’ebá, ha’u bele mate tanbá ha’u mak prezidente ba organizasaun masa no responsavel másimu ba ODFD (Organiza[1]saun da Resistensia Fuan Domin). Remata ha’u-nia eskola SMP (Sekolah Menengah Pertama), ha’u kontinua eskola iha SMAN (Sekolah Menengah Atas Negeri) Becora. Iha-ne’e ha’u eskola mós la loos ona tanbá inimigu hafuhu tuir bebeik ha’u, tuur iha aula laran oras rua ka tolu de’it tanba ema haruka intelejente sira haree tuir ha’u. Sira nunka husik ita, husik ita so ita hetan ona pankada husi sira. Iha Dili, tanba inimigu hatene ona, ha’u tenke evakua ba munisípiu Ermera.
Iha Ermera komandante regiao 4, saudozu Ular Rihik, fó fali serbisu mai ha’u hodi ha’u organiza filafali iha Letefoho hamutuk ho Vise Prezidenti Organizasaun da Resistensia Juven[1]tude da regiao 4 nian, kamarada Paulino (Maubili), no mós kamarada asistenti Hamar. Ha’u hala’o serbisu ne’e iha postu Letefoho to’o tinan 1999.
Hakerek husi: João Martins, Estudante Universidade da Paz (UNPAZ)