5.1 Sosiedadi Sivil Néebe Efetivu
Liberdadi n’ebe presiza atu haburas sosiedadi sivil la hetan afirmasaun iha tempu barak historia kolonializasaun iha Timor-Leste, no hetan represaun makas, duranti okupasaun Indonesia. Maibe, sosiedadi sivil tubun daudaun nudar forsa pozitivu ba mudansa iha Timor-Leste nune’e mos iha Indonesia no hamutuk ho sosiedadi sivil internasional, halao funsaun importanti ida iha luta auto-determinasaun ba independensia. Funsaun ida ne’e, sosiedadi sivil n’ebe independenti no valor husi inisiativa no dedikasaun ba direitus humanus n’ebe fo’o inspirasaun ba sosiedadi sivil, ohin loron importanti nafatin. Lao’os deit governu ho partidu politiku sira, maibe sosiedadi sivil mos sai nudar meiu prinsipal atu husi ne’e, sidadaun sira bele partisipa no kontribui ba hari’i nasaun. Importanti tebes atu setor sosiedadi sivil ne’e, goza klima n’ebe hakbit no haburas, bainhira Timor-Leste kontinua nafatin halo nia tranzisaun husi hahalok opozisaun ba interasaun n’ebe konstrutivu husi governu no sosiedadi sivil.
Komisaun Rekomenda:
| 5.1.1 | Apoiu no fo’o aten brani ba sosiedadi sivil tenki kontinua nafatin iha TimorLeste atu nune’e sosiedadi sivil bele kumpri lolo’os nia k’nar, hodi fo’o sai makas ema kiak sira nia lian, hodi nune’e kontribui ba dezenvolvimetu no halo governu no organizasaun fila liman sira, sai responsável ba sira nia k’nar, no nune’e sei respeita no kaer metin nafatin liberdadi fundamental sivil no politiku n’ebe presiza tebes ba setor ida ne’e. |
| 5.1.2 | Organizasaun sosiedadi sivil bainhira fo’o valor ba sira nia independensia no ba sira nia diversidadi, kontinua atu buka dalan hodi nune’e servisu hamutuk ho ONG sira seluk, husi nasional no internasional, no sira hotu buka atu garante oin sa uza rekursu n’ebe uitoan tebes no impaktu husi sira nia advokasia no kontribuisaun, no hamosu iha sira nia organizasaun laran, ligasaun ho komunidadi n’ebe forti, no padraun demokrasia, profesionalismu no se maka responsavel. |
| 5.1.3 | Governu no organizasaun sosiedadi sivil bainhira respeita ida-idak nia funsaun no independensia, kontinua nafatin atu hari’i kanal diretu komunikasaun nian, hodi nune’e promove interaksaun liu husi politka dialogu, konsulta, halo treinu hamutuk, no kolaborasaun operasional. |
| 5.1.4 | Governu ho doadores sira kontinua fo’o nafatin apoiu finansial, treinu no forma apoiu sira seluk tan ba sosiedadi sivil iha Timor-Leste, atu garante katak sosiedadi sivil iha duni kapasidadi atu hetan duni sira nia fatin, no kumpri sira nia funsaun, liu husi dalan n’ebe konstrutivu no efetivu. |
| 5.1.5 | Organizasaun internasional sira fo’o treinu espesialidadi nian ba ONG nasional, atu hakbit sira iha sira nia kontribuisaun ba prosesu hodi akompanha husi liur, bainhira Governu halo relatoriu ruma n’ebe bazeia kona ba tratadu direitos humanus ba’a Nasoens Unidas. |
| 5.1.6 | Igreja Katolika no komunidadi fiar nia sira seluk tan, kontinua fo’o nafatin sira nia kontribusaun atu hari’i kultura dame no respeita ba direitus humanus iha komunidadi nia laran, atu fo’o asistensia ba vitimas husi violasaun direitos humanus sira, no promove rekonsiliasaun no moris sosial n’ebe forti. |
5.2 Parlamentu Nasional Neébe Efetivu
Iha Indonesia no Portugal nia ukun, Timor-Leste iha duni instituisaun legislativu, maibe la reprezenta povu no la fo’o konta ba povu no servi deit ba sira n’ebe maka iha poder nia interese no lao’os ba’a povu. Sistema ida ne’e, muda tiha-ona ba fali sistema demokrasia n’ebe povu maka livremente hili parlamentu, hodi nune’e sai nudar orgaun soberanu. Sistema foun ida ne’e, iha nia karakteristika n’ebe bo’ot liu sira seluk mak hanesan bele hatan no fo’o konta ba povu, liu husi sira nia funsaun legislativu no hodi povu nia naran, fiskaliza no hare nafatin governu nia lalaok no servisu publiku seluk tan inkluindu gasta publiku nia osan.
Komisaun Rekomenda:
| 5.2.1 | Membru husi Parlamentu Nasional iha fasilidadi no rekursu n’ebe sufisienti no efetivu tebes atu halao responsabilidadi ho povu nia naran. |
| 5.2.2 | Parlamentu Nasional no individu sira n’ebe sai membru Parlamentu, kontinua nafatin hakbit sira nia funsaun nudar reprezentanti no hatudu kona ba responsabilidadi ba’a povu liu husi mekanismu mak hanesan halo relatoriu beibeik, vizita ba distritu, hasoru no dada lia ho komunidadi, audiência publika, no komunikasaun liu husi media. |
| 5.2.3 | Parlamentu Nasional ho nia membru sira, iha programa n’ebe lao hela deit atu informa no eduka komunidadi kona ba Parlamentu Nasional nia funsaun, li-liu ba’a ema foin sa’e no labarik sira n’ebe iha eskola; atividadi ida ne’e atu halakon sentidu alienação n’ebe povu sira hetan liu husi esperiensia tempu uluk nian, hodi halo sira kompriende liu tan, kona ba Parlamentu nia funsaun n’ebe reprezenta povu, no fo’o aten brani ba sira atu partisipa liu husi fo’o sira nia votu iha eleisaun, no nune’e mos liu husi hola funsaun n’ebe ativu iha politika no uza sistema ne’e. |
| 5.2.4 | Governu exekutivu no servisu publiku sira, buka atu hatene funsaun soberania husi Parlamentu no, iha espiritu kona ba responsabilidadi ho parseria, loke sira nia a’an bei-beik ba politika dialogo, konsultasoens, no pergunta husi membrus Parlamentu nian n’ebe halo ho povu nia naran. |
| 5.2.5 | Parlamentu Nasional halo legislasaun atu nune’e kumpri duni Timor-Leste nia obrigasaun hodi halo relatoriu tuir tratadu direitus humanus n’ebe ratifika tiha ona. |
5.3 Judisiariu Neébe Efetivu
Sistema judisial n’ebe independenti no funsional, ne’e esensial atu garante supremasia lei iha Timor-Leste. Duranti okupasaun Indonesio, sistema judisial hetan estragu makas teb-tebes. Judisiariu nia independensia hetan kompromisu husi governu nia politika, no sistema judisial falha tebes atu protege akuzadu sira nia direitus humanus n’ebe baziku liu husi prosesu n’ebe iha. Ho hahalok hirak ne’e, fo’o kontribuisaun substansialmente ba kultura impunidadi nian, hahalok hasoru lei no nune’e sai fali kauza ba’a violasaun Direitus Humanus.
Rezultadu ida husi esperiensia sira ne’e, mak ema Timor-Oan barak la laran metin ba’a sistema judisial. Sira hatene katak sistema ne’e duranti periudu Komisaun nian mandatu, a’at tebes, la fo’o asesu ba ema hotu no hetan influnesia politika makas. Ne’e sai nudar dezafiu bo’ot ba dezenvolvimentu sistema judisial foun.
Sistema judisial n’ebe justu, professional, efetivu no fo’o asesu ba ema hotu, sai nudar fatuk inan ba esforsu atu hari’i supremasia lei iha Timor-Leste. Esperiensia hatudu katak povu nia direitus, bele protege deit bainhira iha dalan efetivu ruma atu lori ema hirak n’ebe iha poder, ba hatan iha lei nia oin. Karik la-iha responsabilidadi ida ne’e, mak protesaun ba direitus humanus sai imposivel. Dezenvolvimentu ba’a sistema judisial n’ebe forti, independenti iha Timor-Leste, sai nudar aii-rin fundamental ida ba’a ita nia demokrasia foun. Nune’e mak tenki fo’o prioridadi n’ebe lolo’os hanesan osan no politika.
Komisaun Rekomenda:
| 5.3.1 | Governu finaliza formulasaun kona Kodigu Penal no Prosedimentu Kodigu Kriminal, hodi hatama mos formulasaun lolo’os kona ba krimi hasoru humanidadi no krimi funu nian. | ||||||||||||||
| 5.3.2 |
Hola medidas hotu n’ebe presiza atu nune’e garante independensia judisiaria nian tau iha ninia fatin, inkluindu:
|
||||||||||||||
| 5.3.3 |
Asesu ba sistema judisial ba sidadaun Timor-Oan sira hetan garantia husi:
|
||||||||||||||
| 5.3.4 | Hametin sistema hodi halo revizaun ba lei, hodi nune’e bele buka atu hakbit iha sistema nia laran, nivel legal internasional n’ebe as tebes. | ||||||||||||||
| 5.3.5 | Governu garante katak sistema judisial iha rekursu n’ebe kompletu atu halao duni nia k’nar n’ebe importanti tuir fo’o prioridadi makas husi orsamentu nasional. | ||||||||||||||
| 5.3.6 | Nasoens Unidas no komunidadi Internasional fo’o nafatin apoiu kona ba dezenvolvimentu no halo makas tan sistema legal no judisial iha Timor-Leste, hodi nune’e garante responsabilidadi iha lei nia oin. |
5.4 Servisu Publiku Neébe Efetivu
Servisu publiku iha Timor-Leste duranti okupasaun Indonesia, iha aspetu negativu bar-barak, tanba Indonesia nia burokrasia bar-barak n’ebe sai parte ida husi: Sistema n’ebe hetan influensia bo’ot husi politika, sistema sentralizadu, desizaun husi leten mak mai karaik, koruptu, funsionariu barak-liu, la efisienti, gasta governu nia rekursu arbiru deit no la hetan konfiansa husi komunidadi. Familia hirak n’ebe iha relasaun diak ho elite lokal ho funsionariu publiku sira, hetan asesu ba servisu baziku lais no baratu liu. Korupsaun, despeza bo’ot no fo’o osan husi kot-kotuk, no relasaun pesoal iha servisu publiku nia laran sai nudar pratika hirak n’ebe makas hasoru ema kiak sira.
Ohin loron sistema iha Timor-Leste, hanesan contrapartida ho Indonesia, n’ebe sei fraku no metin hela hela iha “encarceramento institusional”, hodi kaer ba estrutura antigu, ba instituisaun foun n’ebe foin mak mosu, nune’e mos ba kultura. Atu fo’o servisu ekonomiku, sosial no kultural ida n’ebe sidadaun Timor-Leste hot-hotu nia direitu hanesan direitus humanus, funsionariu publiku tenki politikamente imparsial, hetan nomeasaun no promosaun tuir sira nia meritu, no sai ema n’ebe iha integridadi no kompetensia profesional no karakterizadu husi karakter n’ebe forti kona ba dever no servisu.
Komisaun Rekomenda:
| 5.4.1 | Rekrutamentu ba servisu publika tenki bazeia ba oportunidadi n’ebe hanesan no ho meritu, lao’os tanba afiliasaun politika, no fo’o aten brani ba feto sira hodi halo aplikasaun no okupa pozisaun lideransa iha Governu nia burokrasia. |
| 5.4.2 | Treinu hirak n’ebe fo’o ba funsionariu publiku sira tenki koalia li-liu mos kona ba sidadaun Timor-Oan nia direitus ba servisu hirak n’ebe defende no kaer metin sira nia direitus ekonomiku, sosial no kultural, la liu husi diskriminasaun no atu treinu ida ne’e hametin pratika liu husi evaluasaun regular kona ba funsionariu nia k’nar, hametin opiniaun konstrutiva husi sidadaun sira, inkluindu alegasoens kona ba fo’o osan husi kotuk, no rekompensa funsiunariu hirak n’ebe halao lolos sira nia knar. |
| 5.4.3 | Governu nia Ministru sira no funsiunariu publiku n’ebe senior inkluindu iha distritu sira, pratika responsabilidadi liu husi informa sidadaun sira kona ba politika no servisu, konsulta ho grupu n’ebe iha interese no prontu atu fo’o informasaun ba inprensa, no mos liu husi Parlamentu Nasional regularmente atu bele hatan perguntas no rona Membru sira nia preokupasaun. |
| 5.4.4 | Alegasoens ka evidensias kona ba padronado, favoritismu, fo’o osan husi kotuk ka abuza governu nia propriedade no ekipamentu, mesmu ke ki’ik-oan hela, tenki investiga no rszolve kedas, imparsialmente no tuir dalan n’ebe transparenti, no sira n’ebe maka hetan sala fo’o sansaun ida n’ebe maka apropriadu. |
| 5.4.5 | Orsamentu, despeza no auditoriu husi departamentu governu niian no husi agensia sira publika tiha no sujeitu ba publiku nia escrutinio/pesquisa minuciosa. |
| 5.4.6 | Organizasaun sosiedadi sivil no inprensa informa ba sidadaun hot-hotu kona ba sira nia direitus n’ebe iha relasaun ho servisu fo’o no responsabilidadi governu nian, nune’e mos dezenvolve mekanismu atu rekonhese no rekompensa pratika n’ebe diak-liu iha servisu publiku. |
5.5 Provedoria Neébe Efetivu
Timor-Leste nia historia n’ebe foin deit mak mosu, hatudu oin sa instituisaun estadu n’ebe la respeita supremasia lei nian, la-iha kapasidadi n’ebe proporsional iha kuntribuisaun ba violasaun Direitus Humanus. Iha tempu hirak n’ebe tama iha Komisaun nia revizaun, povuTimor-Leste nia oan sira, moris la ho defende n’ebe efetivu iha supremasia lei nian ka responsabilidade administrasaun finansas n’ebe funsiona lolo’os. Kontinua nafatin ho pratika hirak ne’e hodi tau hanesan norma, mak sei sai nudar dezafiu signifikanti ba governu, sosiedadi sivil no komunidadi.
Komisaun simu ho neon haksolok desizaun hodi hari’i eskritoriu Provedor ba’a Direitus Humanus no Justisa, no hatene kona ba k’nar chavi instituisaun ida ne’e nia independensia iha atu protege direitus humanus iha Timor-Leste, inkluindu direitus hirak n’ebe iha risku husi korupsaun iha setor publiku nia laran.
Komisaun Rekomenda
| 5.5.1 | Provedoria nia Eskritoriu, atu bele halao nia mandatu hodi protege direitos humanus, atu mos bele prevene efektivamente korupsaun, tenki hetan garantia kona ba nia independensia total no hetan nivel orsamentu no rekursus humanus n’ebe apropriadu; Provedoria halao revizaun ba lei hot-hotu, politika publiku no prosedimentu hirak n’ebe relevante ba’a prevensaun kona ba korupsaun, no halo relatoriu ba Parlamentu Nasinal kona ba reforma n’ebe presiza atu hari’i eskema ka modelu no mekanismu legal n’ebe forti, hodi nune’e promove governu nia integridadi no prevene korupsaun iha nivel hot-hotu kona ba administrasaun publika. |
| 5.5.2 | Parlamentu Nasional adopta legislasaun hirak n’ebe Provedor rekomenda, katak seksaun hot-hotu husi governu no administrasaun publika implementa rekomendasoens hirak ne’e no hari’i regimi monitorizasaun makas ida. |
| 5.5.3 | Timor-Leste nia Estadu ratifika ONU nia Konvensaun Hasoru Korupsaun (ONUKHK) n’ebe nia asina tiha-ona iha tinan Dezembru 2003. |
| 5.5.4 | Provedoria nia Eskritoriu halao bei-beik konsulta ho instituisaun fila liman sira no sosiedadi sivil kona ba asuntu korupsaun nian, uza Loron Internasional Anti-korupsaun iha loron 9 fulan Dezembru atu hametin konsensializasaun publika kona ba oin sa hahalok korupsaun nian halo estragu ba ema kiak sira, dezenvolvimentu no investimentu husi rai liur, no halo koperasaun ho organizasaun sira hanesan Transparensia Internasional atu nune’e bele halo relatoriu n’ebe kompletu no objetivo kona ba Timor-Leste hanesan parte ida kona ba ninia Relatoriu Korupsaun Global (Global Corruption Report). |
| 5.5.5 | Provedoria nia eskritoriu, servisu hamutuk ho sektor privadu no Kamara de Komersiu atu dezenvolve kodigu de kondutu anti-korupsaun ida ba’a negosiu no fo’o rekursu no treinu ba’a Kamara nia membrus. |
| 5.5.6 | Provedoria nia Eskritoriu dezenvolvehanesan estadu nia instituisaun ida n’ebe povu konsidera katak besik tebes ba sira nia komunidadi no problemas no tuir ida n’ebe bele tulun hodi hetan lalais resposta n’ebe efetivu ba abuzu potencial ka aktual hasoru direitus humanus, inkluindu dezenvolve mekanismu avizu n’ebe sedu iha fatin hirak n’ebe violensia bele hahu. |
5.6 Komunidadi Igreja Neébe Efetivu
Igreja Katolika iha fatin importanti teb-tebes iha Timor-Leste nia historia no nia sosiedadi. Maibe kompromete makas iha tempu periudu Portugues, Igreja, defende makas teb-tebes kona ba direitus humanus iha Timor-Leste duranti tempu okupasaun Indonesia, konsistenti ho doutrina sosial Katolika bazeadu ba dignidadi no ema idaidak nia valor. Hamutuk ho komunidadi fiar sel-seluk tan, nia iha responsabilidadi no rekursu atu kontinua hanesan forsa ida n’ebe bo’ot ba’a direitus humanus no demokrasia iha era foun ida ne’e.
Komisaun Rekomenda:
| 5.6.1 | Igreja kontinua ninia misaun hodi protege no promove direitus humanus iha Timor-Leste liu husi k’nar n’ebe nia halo ba komunidadi hanesan saudi, edukasaun no area sira seluk tan no, iha n’ebe presiza tebes, liu husi advokasia publika kona ba defende direitus humanus. |
| 5.6.2 | Igreja liu husi nia orgaun ba’a justisa no paz, fo’o treinu kona ba direitus humanus ba nia elementus hot-hotu, inkluindu seminaristas, mestri hirak n’ebe hanorin, membrus orden religioza no katekistas. |
| 5.6.3 | Igreja halo revizaun ba’a pratika uluk nian n’ebe la inklui feto hirak n’ebe sai vitima ba violensia seksual iha sira nia moris tomak kona ba Igreja, hodi nune’e aumenta liu tan sira nia esperiensia kona ba estigmasaun sosial, no hola responsabilidadi ba feto hirak ne’e. |
| 5.6.4 | Igreja dezenvolve programa edukasaun direitus humanus ida, n’ebe fo’o asentuasaun lolo’os ba sidadaun nia dever no direitus, liu husi atividade disiminasaun ba komunidadi liu husi igreja nia rede hanesan Parokia no eskola sira. |